In het noorden van de stad Antwerpen, ten noorden van de wijk Luchtbal, is het monumentale gebouwencomplex van de S.B. Housmanskazerne gelegen. De gebouwen zijn ontworpen in nieuwe zakelijkheid en volgen de toenmalige nieuwste normen in kazernebouw. Door haar ligging aan de noordelijke grens van Luchtbal, is deze kazerne gekend als de kazerne van de Luchtbal. De legerkazerne werd hier in 1937-1939 opgericht in opdracht van het Ministerie van Landsverdediging. De naam van de kazerne verwijst naar S.B.H. Paul Housmans (1888-1943), onderluitenant bij het 6e linieregiment dat er gelegerd was. Gedurende de Tweede Wereldoorlog was Housmans weerstander van het eerste uur en stichter van het Geheim Leger. In 1943 werd hij door het Duitse leger aangehouden, ter dood veroordeeld en geëxecuteerd.

Historiek

Na de Eerste Wereldoorlog onteigende de Belgische staat een gebied van 4600 ha op grondgebied Ekeren voor havenuitbreiding en oprichting van woonwijken. De nieuwe wijk Luchtbal werd vanaf de jaren 1920 ontwikkeld en bewoond. In 1929 werd de wijk samen met de gronden ten noorden daarvan toegevoegd aan het grondgebied van Antwerpen. Het Ministerie van Landsverdediging, werd in de jaren 1930 opnieuw eigenaar van dit gebied, met de bedoeling er een grote kazerne te bouwen voor het 6de liniebataljon en de 9de Compagnie van de militaire politie. Het 6de linieregiment, waar Paul Housmans toe behoorde, was een infanterieregiment van de Belgische landmacht en was steeds nauw verbonden met de stad Antwerpen. Sinds de tweede helft van de 19de eeuw was het er gekazerneerd, eerst in de oude Brialmontforten 7-8 en 9-10, daarna in de kazerne Housmanskazerne en ten slotte in het kwartier Commandant Bauwin te Hoogboom (Ekeren, later Kapellen).

Na de Tweede Wereldoorlog werden alle constructies van de Brialmontvesting en de bijhorende kazernes gesloopt. De Housmanskazerne bleef hierbij het langste in gebruik. In 1970 koopt de stad Antwerpen dit complex om er een politiecentrum, stadsdiensten, een school en stadsmagazijnen in onder te brengen.

Beschrijving

De opbouw en inrichting van de Housmanskazerne verwijst naar de nieuwe normen voor kazernebouw die tijdens het interbellum in Nederland werden ontwikkeld. Stedenbouwkundige en architect Willem Marinus Dudok was een tijdlang actief als bouwkundig genist in het Nederlandse leger en stelde kazernes voorop die in een moderne vormgeving en volgens een systeem met paviljoenen werden opgebouwd. In de jaren 1930 werden deze ideeën geconcretiseerd met de bouw van en groot aantal nieuwe kazernes. Kapitein der genie A.G. Boost kreeg de opdracht om de 16 infanteriekazernes te ontwerpen voor de zogenaamde grensbataljons. Onder zijn leiding werd een grondplan voor twee types ontworpen, beide volgens het paviljoensysteem.

Het eerste type bestond uit een hoofdgebouw met toegangspoort met daarachter een exercitieterrein, omgeven door drie legeringsgebouwen en een keukengebouw. In het hoofdgebouw werden het stafbureau, de wacht met cellen, de kantine en de sportzaal ondergebracht. Het tweede type had in plaats van een poortgebouw drie losse gebouwen met een rijkere architectuur. De Housmanskazerne in Antwerpen vertoont veel gelijkenissen met het eerste kazernetype dat in Nederland werd ontwikkeld en is hier vermoedelijk op geïnspireerd. De Kazerne Majoor Blairon in Turnhout, gebouwd in 1938, vertoont zowel op vlak van plattegrond als architectuur sterke gelijkenissen met de Housmanskazerne en volgt wellicht dezelfde standaard.

De grote, rechthoekige gebouwen van het kazernecomplex S.B Housmans zijn opgesteld rond een centraal paradeplein met een hoofdgebouw met toegangspoort (blok A) en drie omliggende gebouwen (blok B, C en E). De vier langgestrekte vleugels rond het paradeplein huisvesten oorspronkelijk de stafblok A, twee opleidingsblokken B en E en het logement voor vast personeel met keuken en kantine C. Evenwijdig met blok C is er nog een vijfde langgerekte vleugel D, deze sluit niet aan bij het paradeplein. Ter hoogte van de Havanastraat bevinden zich ook twee volumes, het voormalig "cachot", blok V en blok S.

De gebouwen van de Kazerne S.B.H. Housmans zijn gekenmerkt door een strakke, modernistische architectuur. De gebouwen zijn opgetrokken in een skelet in gewapend beton met parementen van rode baksteen met gebruik van kunst- en natuursteen voor plinten, kroonlijsten, dorpels, lateien, tussenstijlen, poort -, raam – en deuromlijstingen, kordonlijsten, lekdrempels en muurbanden. De rode bakstenen parementen zijn uitgevoerd in een verzorgd metselwerk dat typisch is voor het modernisme: de horizontale lijnen worden benadrukt door het gebruik van smalle, lange bakstenen en diepe lintvoegen. Het gaat telkens om gebouwen met platte bedaking, waarvan de gevels verlevendigd zijn door verspringende gevelvlakken en geritmeerd worden door hogere midden- en/of zijrisalieten.

Alle muuropeningen in de gebouwen zijn rechthoekig, maar er zijn talrijke verschillende groottes en vormen naargelang de functie van het gebouw: bandramen en kleine vensters ter hoogte van de technische ruimtes, grote rechthoekige vensters aan de lokalen en verticale glaspartijen ter hoogte van de trapzalen. Het buitenschrijnwerk, namelijk rechthoekige metalen ramen met een kleine roedeverdeling is slechts gedeeltelijk bewaard; de meeste zijn vervangen door aluminium en PVC. Hetzelfde gebeurde met de oorspronkelijke houten (vleugel)deuren met glas en ijzerwerk onder de betonnen luifels.

Blok A, het Stafblok telt eenentwintig traveeën en twee bouwlagen met souterrain onder plat dak. De inkompartij is samen met het bovenvenster gevat in brede, gedecoreerde arduinen omlijsting. Authentieke elementen als schuilplaats en wachtlokaal voor de schildwacht en vlaggenmasten, bleven bewaard aan de voorgevel. Het interieur kreeg een sobere art-decovormgeving met geel-zwarte cementtegels, marmeren trap met fraaie leuning, smeedijzeren borstweringen aan de vensters. Interessante ruimtes zijn de feestzaal met parket en cassettenplafond en de kantine.

Blokken B en E, de opleidingsblokken, zijn twee tegenover elkaar gelegen blokken van drieëntwintig traveeën en drie bouwlagen onder een plat dak. De gevels worden verticaal gemarkeerd met lisenen en vlaggenstokken; rechthoekige muuropeningen in omlopende, geprofileerde lijsten.

Blok C en D, de personeelsvleugels, zijn twee oorspronkelijk identieke, achter elkaar gelegen volumes van eenentwintig traveeën en drie bouwlagen onder plat dak met verspringende gevelvlakken waaronder een midden –en twee hoekrisalieten. De gevelafwerking is vergelijkbaar met die van blokken B en E.

Op de hoek van de Havanastraat en de Noorderlaan bevindt zich blok V, het voormalig cachot. Dit volume telt één bouwlaag onder een plat dak. De vroegere celstructuur bleef bewaard evenals een latrine of toilet. Blok S bevindt zich in het verlengde van blok V; het gebouw is niet toegankelijk.