Opgetrokken in 1589-1592 door Pedro Coloma is het Sas van Bornem de oudst bewaarde mechanische sluis van België. Het Sas maakte de Oude Schelde opnieuw bevaarbaar, maar raakte in onbruik in de tweede helft van de 20ste eeuw.

Historiek

Het Sas van Bornem is in ons land de oudst bewaarde mechanische sluis en dateert van 1589-1592. Door een wijziging in de loop van de Schelde gedurende de 12de eeuw werd een bocht in de stroom afgesneden. Deze oude Scheldearm werd reeds in de 13de eeuw ingedijkt maar bleef toch nog via een duikelaar verbonden met de nieuwe loop. In 1589 werd beslist de Oude Schelde weer toegankelijk te maken voor scheepvaart. Bouwheer was vrijheer van Bornem Pedro Coloma, die met de bouw van het Sas ervoor zorgde dat Bornem zich economische en cultureel kon uitbouwen. Tot 1942 bevond zich in de muur van het sas een arduinen gedenksteen met vermelding van bouwheer en bouwjaar: "P[ER[ILL[USTRIS] V[IR] PETRVS COLOMA/ BORNHEMIAE DITIONIS BARO/ DO[MINUS]:BOVADILIAE ETC[ETERA] SVBTER/ RANEAM HIC CATARRACTAM/ NAVIGATIONI PERVIAM F[ECIT]/ A°.D[OMI]NI.M.D.XCII". In 1637 wordt het sas afgebeeld door Jeremias Semeelen op een landmeterskaart van de Castelnye van Bornem.

Af te leiden van enkele jaartallen in de kaaimuren werden in 1672, 1846, 1886, 1901 en 1904 werken uitgevoerd aan de sluis. Zo werden onder meer rond het begin van de 20ste eeuw oude grafstenen gebruikt als versterking voor het sas. Tot 1950 werd hout uit Bornem over de Oude Schelde via het sas naar de scheepswerf van Temse vervoerd en van de steenbakkerijen uit de Rupelstreek werden dan weer steenschepen via het sas naar de kaai van Bornem getrokken. In 1961 raakte het sas in onbruik omdat twee stellen sasdeuren bij giertij werden vernietigd (hierbij overstroomden Bornem en Weert) en omdat er een vaste dijk werd gebouwd. De sluis werd vernieuwd in 1961, maar raakte in onbruik sinds de nieuwe uitwateringssluis aan de Dijkstraat in 1981 (Sigmaplan) in gebruik werd genomen. Na bescherming als monument en dorpsgezicht bij ministerieel besluit van 18 november 1991 werden het sas en zijn omgeving in 2001 volledig gerestaureerd.

Beschrijving

Het Sas heeft een drievoudige functie: het versluizen van schepen, de waterscheiding en de afwatering. De gehele aanleg, inclusief de sluiskil, heeft een lengte van circa 250 meter. Het Sas bestaat uit een intacte sluiskom (circa 23,5 meter lang en circa 9 meter breed), drie paar eiken sluisdeuren met afnemend hoogtepeil en sluiskil. De buitendeuren of zogenaamde Scheldedeuren werden vernieuwd in 1961, de deuren boven de sluiskom waren op het moment van inventarisatie (1995) in vrij vervallen staat, de deuren onder de sluiskom werden weggeslagen in 1961.

De sluiskom en kaaimuren zijn opgetrokken in bak- en zandsteen en dragen meerdere jaartallen, onder meer 1901 en 1904 (zijde Weert), 1672, 1846 en 1886 (zijde Hingene), vermoedelijk verwijzend naar herstellingswerken aan de sluis. Zo werden in 1904 de zandstenen wanden hersteld.

De in ons land oudst bewaarde mechanische sluis van 1589-1592, met drievoudige functie: het versluizen van schepen, de waterscheiding en de afwatering. De gehele aanleg, inclusief de sluiskil, heeft een lengte van circa 250 meter. Bestaande uit een intacte sluiskom (circa 23,5 meter lang en circa 9 meter breed), drie paar eiken sluisdeuren met afnemend hoogtepeil (buitendeuren of "Scheldedeuren", vernieuwd in 1961; deuren boven de sluiskom in vrij vervallen staat; deuren onder de sluiskom, weggeslagen in 1961) en sluiskil; in onbruik sedert de nieuwe uitwateringssluis aan de Dijkstraat in 1981 (Sigmaplan) in gebruik werd genomen. Tot 1942 bevond zich in de muur van het sas een arduinen gedenksteen met vermelding van bouwheer en bouwjaar.

Sluiskom en kaaimuren van bak- en zandsteen, met meerdere jaartallen onder meer 1901 en 1904 (zijde Weert), 1672, 1846 en 1886 (zijde Hingene), vermoedelijk verwijzend naar herstellingswerken aan de sluis, onder meer het herstel van de zandstenen wanden in 1904.