Het fort van Sint-Katelijne-Waver (21 ha) is een betonnen pantserfort uit de buitenste fortengordel van de vesting Antwerpen, gebouwd tussen 1902-1914. Als fort is het buiten gebruik gesteld in 1947.

Bouw van een prototype (1902-1914)

Enkele jaren voor de Eerste Wereldoorlog werd de buitenste fortengordel met 25 forten en schansen uitgebreid, waaronder het fort van Sint-Katelijne-Waver. De vesting Antwerpen bereikte toen haar maximale uitbreiding. Typisch voor deze forten is dat ze volledig in (ongewapend) beton zijn opgetrokken. Het geschut voor artilleriebombardementen staat niet langer op hoge wallen aan de rand van het forteiland opgesteld, maar achter gepantserde geschutkoepels, verspreid over het forteiland.

Samen met het fort van Stabroek is de bouw van het fort van Sint-Katelijne-Waver al in 1902 begonnen. Daarmee is het één van de eerste betonnen pantserforten in ons land. Het diende als een soort prototype voor de grootste golf van nieuwe betonnen pantserforten die vanaf 1906 versneld aan de buitenste fortengordel werden toegevoegd. De militaire architecten experimenteerden met grondplannen en de samenstelling van een relatief nieuw materiaal: beton. Hoewel men al in 1902 met de bouw was begonnen, was het fort bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog nog altijd niet afgewerkt of volledig bewapend.

Grondplan: betonnen pantserfort met gedetacheerde reverscaponnière

Het fort van St-Katelijne-Waver was gebouwd volgens het grondplan van een fort van eerste orde met gedetacheerde reverscaponnière. Dit wil zeggen dat het geschut voor de grachtverdediging (caponnière) op een eilandje in de gracht ligt, los van het forteiland (gedetacheerd). Als pantserfort van eerste orde was het met tien geschutkoepels uitgerust.

In het vuur van de dikke Bertha’s (1914)

Het fort van Sint-Katelijne-Waver lag in de zone die sinds 28 september 1914 door de Duitse troepen is belegerd. De zwaarste kanonnen op de forten (15cm) waren de eerste doelwitten voor de Duitsers. Ze werden snel vernield. Het hoofdfrontgebouw stond in brand met hevige rookontwikkeling, terwijl de manschappen in de linker halve caponnière door ontploffingsgassen werden bevangen na een zware inslag. Na twee dagen evacueerde de fortcommandant de manschappen uit zijn zwaar getroffen fort, terwijl de beschieting gewoon voortging. Een poging om het fort opnieuw in te nemen, mislukte. In de nacht van 1 op 2 oktober 1914 bezetten de Duitse troepen het fort. In totaal werd het fort van St-Katelijne-Waver het doelwit van 498 zware projectielen, waarvan 44 doel troffen. Van de tien geschutkoepels waren er zes totaal onbruikbaar. Op negen plaatsen waren gewelven doorboord, elders ingestort, muren door de drukgolven verplaatst. Door de beschadigingen heeft het Belgische leger het fort later nooit als legerdepot hergebruikt.

Hergebruik als infanteriesteunpunt in de jaren 1930

De betonnen pantserforten zijn in het interbellum naar infanteriesteunpunten omgebouwd, getuige daarvan de bunkertjes of schuilplaatsen en loopgraven die het Belgisch leger vanaf 1934 op de forteilanden aanlegde. Ook in het interieur is dat zichtbaar door de toevoeging van gasdichte deuren of de constructie van gasdichte ruimtes. In de meeste forten zijn de Belgische bunkertjes (abris) afgebroken. In het fort van St-Katelijne-Waver bestaan de in 1935 toegevoegde vier bunkertjes van het type ‘abris de berme’ nog, maar de binneninrichting ontbreekt.

Declassering in 1947

1947 is een mijlpaal in de geschiedenis van de buitenste fortengordel, omdat de forten en schansen toen werden gedemilitariseerd. Fortengordels bleken geen rol van betekenis meer in de verdediging van het land te hebben en dus ontdeed de overheid ze van hun militaire functie. De (meeste) forten bleven wel staatseigendom, maar voortaan zouden ze enkel nog als opslagruimte voor legermateriaal of als militair oefenterrein dienst doen.

Recente periode

Recente toevoegingen (vissers- en vakantiehuisjes) die bovenop of naast de militaire gebouwen zijn geconstrueerd, doen afbreuk aan het typische beeld van een fort als militair bolwerk. In zijn huidige toestand is het fort nog maar in beperkte mate representatief voor het oorspronkelijke grondplan, omdat veel karakteristieke elementen van dit grondplan verdwenen, gesloopt of overbouwd zijn. Zo is bijvoorbeeld de linkerkant van het hoofdfrontgebouw begraven onder de volgestorte binnenplaats. Ook het microreliëf is zwaar aangetast. De toenmalige eigenaar heeft de linkerbinnenplaats gedempt. Door de bebouwing op en rond het forteiland zijn de ruimtelijke relaties tussen de elementen in de opbouw van het forteiland grondig verstoord. Het overzicht over het geheel ontbreekt. De krijgsdienstbaarheden die de onmiddellijke omgeving van het fort tot 1947 bepaalden, structureren de ruimte helemaal niet meer. Van het kleinschalige landschap met kleine percelen omgeven door hagen en verspreide kleinschalige agrarische bebouwing is niets nog herkenbaar.