De Sapittelmolen of Sapitelmeulen, een oorspronkelijke banmolen en aanvankelijk Middelmolen genaamd, is een onderslagmolen die deel uitmaakt van een in de kern 18de-eeuws complex met onder meer een poortgebouw, dwarsschuur en molenhuis. De molen en zijn omgeving zijn gelegen tussen de Demer (zuiden) en de Oude Beek (noorden). De omgeving werd op 3 februari 1983 beschermd als dorpsgezicht, enkele gebouwen en hun cultuurgoederen werden op 30 mei 2005 beschermd als monument.

Historiek

De Sapittelmolen werd oorspronkelijk Middelmolen genoemd, een verwijzing naar zijn ligging tegenover andere watermolens, en werd reeds vermeld in 1272 als “Middelmolen by Vorde”. De tienden van de Middelmolen waren bestemd voor de prins-bisschop van Luik. Wanneer de molen afhankelijk werd van het Sint-Lambertuskapittel van Luik veranderde de naam naar Kapittelmolen. De huidige benaming Sapittelmolen is hier een verbastering van.

De oorspronkelijke gebouwen van het complex waren opgetrokken in vakwerk met een stenen plint, af te leiden uit plannen die werden opgetekend bij een visitatieverslag in 1719. In 1736 verkeerden de toenmalige gebouwen in slechte toestand. De verbouwingswerken circa 1740, waarbij onder meer de huidige dwarsschuur werd gebouwd, werden waarschijnlijk bekostigd door de landcommandeur van Alden Biesen. In de loop van de 18de eeuw werd een perceel bij het complex gevoegd om een betere afwatering te bekomen.

De kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) geeft de watermolen weer als een U-vormig gebouw met de open zijde naar de Demer gericht. De watermolen wordt omgeven door vochtige weiden, omgeven door bomenrijen of hagen. Vandermaelen (1846-1854) geeft de “Sapetel Molen” weer met verschillende losstaande gebouwen langs de Demer. De omgeving bestaat uit grasland. De afsluitende bomenrijen of hagen zijn verdwenen.

In 1951 werd het complex van een nieuw woonhuis voorzien. In de jaren 1980 werd de Demer verlegd, waardoor het waterrad droog kwam te staan. In 2008 werd door Jo Spaas, architect van Satijn Plus architecten, een ontwerp opgemaakt voor de herbestemming van het complex als hotel-restaurant. Deze plannen werden echter niet uitgevoerd.

Beschrijving

Poortgebouw, woonhuis, dwarsschuur

Het complex bestaat uit witgekalkte bakstenen gebouwen onder pannen zadeldaken, gegroepeerd rondom een rechthoekig erf. Het poortgebouw is voorzien van een aangepaste poort onder een betonnen latei en wordt gekenmerkt door een zijgevel met aandak en vlechtingen. Het huidige woonhuis, rechts aanleunend tegen de inrijpoort, werd in 1951 opgetrokken. Haaks aansluitend op het woonhuis, bevindt zich een dwarsschuur van drie traveeën, gevat tussen zijpuntgevels met vlechtingen en uilengaten. Het gebouw is door middel van muurankers gedateerd 1740 en voorzien van een bakstenen korfboogpoort en recente vensters.

Molengebouw

Tegenover het woonhuis is het molenhuis van tien traveeën gelegen, met een halve bouwlaag verhoogd. Een kalkstenen gevelsteen boven de poort zou naar verluidt voorzien zijn van het wapenschild van de prins-bisschop van Luik, het opschrift "Banaalmolen" en de datering 1740. De gevelordonnantie is volledig aangepast, maar de oudere kern is zichtbaar in de rechterzijgevel en in enkele resterende muurankers.

Maalinrichting

Het buitenwerk bestaat uit een gelast ijzeren ondermiddenslagrad (diameter 510 centimeter), met schroefbouten op spaken bevestigd. De spaken zijn met schroefbouten op de asplaat bevestigd, de molenas is van ijzer. Doordat de Demer verlegd werd, staat het molenrad op het moment van de bescherming droog. Restanten van het sluiswerk zijn bewaard waaronder de natuurstenen stijlen aan weerskanten van de aanvoergoot. In de binnenconstructie van de molen werden de vroegere houten vloeren door beton vervangen (waarbij de gietijzeren zuilen herbruikt werden). Het gaande binnenwerk omvat nog een koppel molenstenen (steenkist is verdwenen), die na het droogvallen van het rad aangedreven werden door een EMF-elektromotor.

Omgeving

De Sapittelmolen bevindt zich tussen de Demer en de Oude Beek, en wordt omgeven door beemden beplant met onder andere Canadapopulieren (Populus canadensis (x)). Aan de overzijde van het complex bevindt zich een groot parkgebied. De Biologische Waarderingskaart vermeldt de aanwezigheid van soortenrijk permanent cultuurgrasland met relicten van halfnatuurlijke graslanden en een populierenaanplant op vochtige grond.