Het Panamarenkohuis geldt als één van de meest opmerkelijke naoorlogse kunstenaarswoningen in Vlaanderen en is één van de bekendste woningen in Antwerpen-Noord.

Kunstenaar Panamarenko (Henri Van Herwegen, Antwerpen, 5 februari 1940 - Brakel, 14 december 2019) woonde en werkte meer dan dertig jaar in deze woning op de stompe hoek van de Biekorf- en de Trapstraat. Panamarenko verliet Antwerpen in 2002 en vestigde zich in de Vlaamse Ardennen. Vrij onverwachts kondigde hij daar in 2005 zijn pensioen als kunstenaar aan.

In 2007 schonk hij zijn woning met volledige inboedel, die hij bij zijn vertrek onaangeroerd had achtergelaten, aan het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA) dat het pand sindsdien beheert.

Eind-19de-eeuws burgerhuis

De woning, oorspronkelijk bestemd als woon-winkelhuis, werd net als de andere bebouwing in dit deel van de Biekorfstraat gebouwd in de jaren 1880. De bouwaanvraag werd in 1887 ingediend door B. Van Aerde, in opdracht van A. Ooms-Marselis, een Antwerpse koopman. De woning past met haar verhoudingen en bouwstijl perfect in het straatbeeld, dat vooral eind-19de- of begin-20ste-eeuwse rijhuizen van twee tot drie bouwlagen en drie traveeën met een neoclassicistische of art-nouveaugetinte lijstgevel bevat.

Het markante hoekpand heeft drie bouwlagen en drie + twee traveeën, oorspronkelijk onder een volledig gesloten zadeldak. De gevel kreeg in de jaren 1880 een eenvoudige, standaard neoclassicistische afwerking, met een houten kroonlijst op klossen en consoles, een hardstenen plint, kordonlijsten en regelmatig geplaatste, rechthoekige muuropeningen in geprofileerde omlijstingen. De begane grond is versierd met imitatievoegen, is afgelijnd met een brede puilijst op klossen en had oorspronkelijk een houten winkelpui in de drie rechter traveeën, met een etalagevenster en winkeldeur in de gevel van de Trapstraat, en een deur die leidde naar de woning in de gevel aan de Biekorfstraat. In de jaren 1980 werd de gelijkvloerse verdieping aangepast, met de verwijdering van de winkelpui, het aanbrengen van een deuropening in de meest linkse travee en het plaatsen van een poort op de plaats van de etalage.

De woning is gebouwd op een spits toelopend, wigvormig perceel. De planindeling werd bij de realisatie in 1880 dan ook volledig afgestemd op de beperkte beschikbare bouwoppervlakte. Een winkelruimte met privétoegang benam de begane grond en sloot aan op een kleine koer in de achterliggende punt van het driehoekige perceel. Een gevelbrede leefruimte op de eerste verdieping bevond zich vanouds aan de straatzijde, met daarachter de haaks op de zijmuur geplaatste smalle traphal rechts en links een kleine keuken. Op de tweede verdieping waren er slaapkamers, boven een zolderverdieping met mansardekamers.

Panamarenko: van burgerwoning naar kunstenaarswoning

De woning verwierf bekendheid omdat kunstenaar Panamarenko er van 1970 tot 2002 woonde en werkte. In de ‘Biekorfstraat 2’ bedacht, ontwierp en maakte hij het grootste deel van zijn kunstige creaties.

Panamarenko kocht het vroegere woon-winkelhuis in 1970 van textielhandelaar Theofiel Goyvaerts. De aankoopakte ondertekende hij als ‘Henri Van Herwegen, luchtballonvaarder’. De eerste jaren hield Hortensia Sillis (1906-2002), Panamarenko’s moeder, op de gelijkvloerse verdieping haar schoenenwinkel ‘Goliat’ open – die ze voorheen uitbaatte in de Offerandestraat 50 als opvolger van schoenenwinkel De Schepper aldaar - en bleef het woon-winkelhuis grotendeels ongewijzigd. Hortensia Sillis, dochter van architect Fredericus Franciscus Sillis (1871-1973), speelde een belangrijke rol in het leven van de kunstenaar en woonde tot zijn 58ste met hem samen.

Na de stopzetting van de schoenenwinkel richtte de steeds bekender wordende Panamarenko de begane grond in als atelier. Als eigenaar van het pand voerde de kunstenaar vanaf de jaren 1980 een aantal belangrijke verbouwingen uit die het actuele uit- en inwendige voorkomen van het huis bepaalden. In nauwe samenwerking met zijn goede vriend en huisarchitect Luc Deleu (1944-...) van T.O.P. office en diens echtgenote Laurette Gillemot, transformeerde Panamarenko zo het vroegere woon-winkelhuis tot de unieke kunstenaarswoning (die nog steeds de eigenzinnigheid, het technisch talent en de poëtische ziel van de kunstenaar veruitwendigt).

Broeikas

In 1986 diende hij samen met architect Deleu een regularisatiedossier in voor de hoge glazen overkapping van de binnenkoer, door Panamarenko steevast omschreven als de ‘broeikas’. De regularisatie werd toegestaan en de bouwvergunning werd verleend. De ‘broeikas’ wijzigde de sobere open koer in een gesloten wintertuin die tot aan het vertrek van Panamarenko met planten gevuld was.

Loggia

Een jaar later, in 1987, volgde een bouwaanvraag voor het plaatsen van een grote glazen loggia op de eerste verdieping, over de volledige breedte van de gevel. Deze beeldbepalende aanpassing werd goedgekeurd en zorgt sindsdien voor de duidelijke herkenbaarheid van de kunstenaarswoning.

Het kantoor T.O.P. office van architect Luc Deleu en Laurette Gillemot, tekende de plannen voor de loggia naar idee van Panamarenko. De goudkleurige stalen constructie wordt gedragen door houten onderbalken. De loggia is bijna tien meter breed, en volgt de geknikte gevel. De erker is 3,80 m hoog en steekt ongeveer 90 cm naar voor uit de gevel. De massieve constructie is opgedeeld in twee rijen met stalen panelen, waarin telkens twaalf (onderste rij) of vijftien ruitjes (bovenrij) in lood zijn gezet. De ruiten zijn in dubbele beglazing uitgevoerd. De afgeschuinde zijpanelen en een aantal van de afhellende bovenpanelen kunnen opengedraaid worden. Panamarenko gebruikte deze loggia voor zijn hoge kamerplanten en als volière voor zijn papegaaien. In functie van de loggia werden de bestaande vensteropeningen op de eerste verdieping verlaagd en het schrijnwerk verwijderd waardoor de glazen uitbouw vanuit de leefruimte (op de eerste verdieping) bereikbaar zou worden en er zowel visueel als fysiek mee verbonden werd.

Tijdens de verbouwing van 1987 werd ook de begane grond aangepast. Er kwam een garagepoort op de plaats van de winkelpui. De toegangsdeur werd verplaatst naar de meest linkse travee.

Interieur

Binnenin werden in 1987 het 19de-eeuwse trappenhuis en de scheidingsmuren tussen het winkel- en privégedeelte weggehaald, waardoor het atelier (annex garage) een stuk groter werd. Vanaf dan was de verdieping enkel te bereiken via de tweeledige ijzeren bordestrap die Panamarenko plaatste in de overkoepelde koer.

Oudere interieurelementen op de begane grond, zoals de bepleisterde plafonds met sierlijstwerk, een binnendeur met loodglas, resten van een rookkanaal en oudere behangsellagen bleven behouden. De doorlopende groengetinte mozaïektegelvloer, waarvan de kleur volgens de overlevering afgestemd was op Panamarenko’s oldtimer Cadillac, voegde de kunstenaar toe. Later monteerde hij in het midden van zijn atelier een halfgebogen roestvrijstalen leuning, die hij meebracht van een paviljoen op Documenta IX (1992) in Kassel waarachter zijn zwevende auto ‘K2’ opgesteld stond.

Panamarenko wijzigde doorheen de jaren de afwerking en inrichting van zijn huis. De ruimtes zijn daardoor een combinatie van oudere interieurelementen en ingenieuze, unieke en soms humoristische ingrepen van Panamarenko. Zo installeerde hij een zelf bedacht verluchtingssysteem annex intercom in het plafond van zijn atelier, afgeschermd door een houten kas, en uitgevend in de blokparket van de bovenliggende woonruimte.

Om de bel-etage na de grote verbouwing te kunnen bereiken, doorbrak hij de achtergevel op de eerste verdieping en voegde een deuropening en een houten overloop toe. De onderkant van de daarachterliggende smalle bordestrap werkte hij af met geometrisch geplaatste vierkante platen in piepschuim. De lichtbruine kleur van het piepschuim was naar verluidt het resultaat van een bewerking met koffiemengsels: een decoratietechniek die hij ook voor de behangsels en plafonds toepaste. Het tochtige trapdeel naar de zolder sloot hij af met een zelfgemaakte deur die werd samengesteld uit een houten kader en gevuld met een doorschijnende kunststof, een rest van een ‘mislukt’ kunstproject waarbij hij de luchtballon ‘The Aeromodeller’ in 1971 bij kunstenaar Jef Geys in Balen probeerde op te laten stijgen.

De leefruimte op de eerste verdieping, pal boven het atelier aan de straatzijde, was samen met de begane grond het belangrijkste vertrek. De aandacht wordt er getrokken door de opengewerkte voorgevelmuur met vensteropeningen tot tegen de grond en de unieke glasconstructie van de loggia die de ruimte op een bijzondere wijze verlicht. Het licht versterkt de overheersende geelbruine patina van de kamer en intensifieert het contrast met de donkerbruine vaste en losse interieurelementen (blokparket, deuromlijstingen, marmeren haardmantel en kachel...). Het gecraqueleerde bepleisterde plafond wordt omzoomd door een typische eind-19de-eeuwse kooflijst met geprofileerd lijstwerk. Centraal zijn er twee gestucte ruitvormen voorzien van zware ornamentiek met onder meer rocailles, schelp-, bloem- en plantenmotieven. Drie wanden zijn beplakt met een eigen fantasievolle ‘behangsel-creatie’ vervaardigd uit fotokopies op A4-formaat van een motief van een Oosterse samoerai die Panamarenko achteraf inkleurde met goudkleur en koffie. Net onder het plafond installeerde hij een doorlopend open houten boekenrek gesegmenteerd door verschillende houten tussenschotten. Het was een praktische en plaats besparende oplossing voor de stockage van materiaal en gebruiksvoorwerpen.

Het echte topstuk in de bemeubelde leefkamer is Panamarenko’s werktafel, de centraal voor de loggia opgestelde Zwitserse horlogemakerstafel ook geïdentificeerd als het ‘Werkstation'. Embryonale ontwerpen als start van zijn creatief proces bedacht en probeerde de kunstenaar aan deze tafel uit. Het werkblad en de kleine lades zijn nog steeds gevuld met technische toestellen, vijzen, moeren, weerstandjes, mechaniekjes, elektrische schroeven, batterijen, gereedschap, cassettes, muntstukken, enzoverder. Zoals architect Deleu het zelf verwoordde: ‘Daar zag ik hem ook altijd staan als ik via de trap van de wintertuin bij hem binnenkwam. Het was de plek waar hij altijd stond, nadacht, noteerde en iets uitprobeerde.’ De titel van het onderzoeksproject van het M KHA en de uitgebreide publicatie ‘Panamarenko Workstation Biekorfstraat’ is daarom terecht ontleend aan dit meubel met toebehoren.

Museumwoning

Panamarenko stelde bij de overdracht van de ‘Biekorfstraat 2’ in 2007 voorop dat zijn woon-werkhuis geen ‘doods’ museum mocht worden. Om een gepast project uit te werken werd daarom een samenwerking op poten gezet tussen Panamarenko zelf, het in 2006 opgerichte Panamarenko Collectief (sinds 2021 Panamarenko Foundation) en het M HKA. Het M HKA zou daarbij instaan voor de restauratie van het gebouw, de inventarisatie en ontsluiting van de bijhorende inboedel als museale collectie.

Bij de herbestemming tot museumwoning, na de schenking in 2007, leidde Luc Deleu opnieuw de werken aan de woning (restauratie van 2009-2013). De woning werd zo goed mogelijk in oorspronkelijke staat behouden, inclusief de volledige inboedel die Panamarenko samen met de woning had geschonken. Onder meer de bakelieten lichtschakelaars, de mozaïekvloer, het door de kunstenaar gemaakte behangpapier, en het hang- en sluitwerk van de binnendeuren, .... werd bewaard. Het gecraqueleerde bepleisterde plafond van de leefruimte op de eerste verdieping werd geconsolideerd met in koffie gekleurd Japans zijdepapier. Alle aanwezige objecten, het meubilair, de kledij en de kunstwerken die in de woning aanwezig zijn, zijn authentiek. Bij de restauratie werden ze, met uitzondering van het ‘Werkstation’, vakkundig geïnventariseerd, gereinigd en na selectie op hun oorspronkelijke plaats teruggeplaatst, ogenschijnlijk gebruiksklaar voor een volgend bezoek van de kunstenaar. Het restauratieteam omschrijft de enscenering dan ook als een ‘authentieke vervalsing’. Panamarenko’s werktafel ‘Werkstation’ verliet het gebouw gedurende de vijfjaar durende restauratie niet. Het meubel werd met al de objecten geplaatst in een ‘sarcofaag’, net zoals Panamarenko het achtergelaten had. De getrouwe restauratie van 2009-2013 zorgt ervoor dat bezoekers een unieke inkijk krijgen in de dagelijkse woonwereld van de kunstenaar.

Tegelijk met de structurele renovatie werd in 2011 een stalen achthoekig helikopterplatform op het dak van de woning geïnstalleerd, een idee van Panamarenko en uitgewerkt door Luc Deleu. Vanwege het grote gewicht en om de windkrachtmeting te kunnen controleren, diende het platform stevig verankerd te worden. Daartoe werd een stalen dakgebinte geplaatst, het zadeldak deels open gewerkt en een rechthoekig terrasje aangelegd.

Als sluitstuk van de restauratie werd op initiatief van Panamarenko het ‘Panamarenko’-opschrift in sierlijke neonletters tegen de voorgevel aan de loggia aangebracht. De neoninstallatie is geïnspireerd op de handtekening van de kunstenaar waarmee hij symbolisch zijn oeuvre, carrière en vooral de ‘Biekorfstraat 2’ als totaalkunstwerk signeerde.

Als eerbetoon aan de moeder van de kunstenaar werd het vroegere naamloze pleintje voor het Panamarenkohuis in 2020 tot ‘Hortensia Sillisplein’ omgedoopt.

• Stadsarchief Antwerpen, Bouwdossiers, 1887 # 215, 18 # 68324, 86 # 87312, 422 # 1415, 3264#749, 3264#2562.

• L.P. 2013: Gerenoveerd Panamarenkohuis officieel geopend, Knack Focus 17 januari 2013.
• PANIS P. (red.) 2014: Open Monumentendag 14 september 2014; Erfgoed vroeger, nu en in de toekomst, Stad Antwerpen, 175-178.
• WILLEMSE H. e.a. 2010: Panamarenko. Workstation Biekorfstraat, Antwerpen.

• ARTTUBE 2013: Panamarenko Workstation Biekorfstraat [online],
• https://www.youtube.com/watch?v=N0VGDVLTbfM (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• HOOFT E. 2014: Panamarenkohuis [online], https://id.erfgoed.net/teksten/162902 (geraadpleegd op 18 september 2024).
• M HKA 2024: Panamarenko onderzoeksproject [online], https://www.muhka.be/nl/research/research-topics/panamarenko (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• PANAMARENKO FOUNDATION 2021-2024: Panamarenko [online], https://www.panamarenko.be/nl/biografie (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• S.N. 2007: Schenking van het huis van Panamarenko aan het MuKHA, 8 januari 2007 [online], https://web.archive.org/web/20080406082621/http://www.ministeranciaux.be/1180_nl.html (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• VINCENT P. 2020: Plein voor Panamarenkohuis krijgt naam van zijn moeder: “Grote eer voor Antwerpenaren”, Gazet van Antwerpen [online], https://www.gva.be/cnt/dmf20200922_96523680 (geraadpleegd op 7 maart 2024).

• Mondelinge informatie verkregen van architect Luc Deleu (T.O.P. office), Jan De Vree en Piet Van Hecke (M HKA) (18 oktober 2021).