Duitse bunker langs de zuidwestelijke zijde van de Zandvoordsestraat, tussen de Vanderheydestraat en de Kasteeldreef, op 350 meter ten zuidwesten van de brug over het kanaal Plassendale-Nieuwpoort. De bunker wordt deels omgeven door bebouwing.

Historisch overzicht

Duitse bunker van het type Einheitsunterstände, in de winter van 1917-1918 opgetrokken langs de Flandern II Stellung. De bunker kreeg de aanduiding Ub1 mee op militaire stafkaarten en was voorzien als een commandopost.

Historische context

Oudenburg lag tijdens de Eerste Wereldoorlog in het zogenaamde Marinegebiet. Hiermee wordt dat deel van de Duitse frontzone en het hinterland bedoeld, dat bezet werd door het Marinekorps Flandern. In vogelvlucht lag het dorp op bijna vijftien kilometer van het front bij de IJzer verwijderd, en op ongeveer acht kilometer van het kustfront bij Oostende.

Dichter bij het front waren reeds verschillende opeenvolgende stellingen en Riegel uitgebouwd, met tal van bunkers. Eind juni 1917 werd aan het 4. Armee (waaronder het Marinekorps Flandern ressorteerde) gevraagd om het tracé van meer achteruit gelegen stellingen en Riegel (grendelstellingen) te onderzoeken. De Flandern IV Stellung diende te lopen van Oostende, over Torhout, Izegem, ten westen van Kortrijk, Moeskroen, Wattrelos tot ten westen van Toufflers, waar ze aansluiting diende te vinden op de Wotan III-Stellung bij het 6. Armee.

Na de Derde Slag bij Ieper (31 juli – 10 november 1917) was de frontsituatie voor het Duitse leger sterk gewijzigd, waardoor de stellingen herbekeken dienden te worden. De Flandern IV Stellung werd vanaf eind november 1917 hernoemd naar de Flandern II Stellung. Mogelijk zijn de voorbereidingen voor de uitbouw van deze stelling in het Marinegebiet begonnen in oktober 1917, net zoals in het Operationsgebiet meer zuidwaarts het geval was. Het tracé van de Flandern II Stellung was uiteindelijk vastgelegd op een lijn die begon net ten westen van Oostende via Oudenburg, voor Torhout tot ten oosten van Beveren-Roeselare, over De Tasse, Kachtem, Izegem, Lendelede, Gullegem naar Wevelgem. Deze stelling was tegen het einde van de oorlog maar ten dele uitgebouwd.

De Flandern II Stellung in Oudenburg

In Oudenburg werd voorzien dat de Flandern II Stellung uit twee verdedigingslijnen zou bestaan, elk voorzien van bunkers. De meest westelijke verdedigingslijn diende uit gewone Unterstände bestaan, terwijl de tweede lijn ook enkele commandoposten zou bevatten. Net vóór de meest westelijke verdedigingslijn werden meerdere rijen versperringen opgeworpen.

In Oudenburg, waar onder meer een Pionierpark op divisieniveau was ingericht, werd tijdens de oorlog een spoorwegnetwerk aangelegd. Hierbij werden zowel sporen van het type Kleinbahn als het type Förderbahn aangelegd ( ). Met Kleinbahn werd een één-meterspoor bedoeld. Deze liep onder meer van aan de noordelijke zijde van het kanaal Plassendale-Nieuwpoort, over een brug en via de velden richting Goedeboterstraat, die ze kruiste ter hoogte van onderhavige bunker om vervolgens via de velden ten westen van en parallel met de Westkerksestraat richting Westkerke te lopen, waar ze aansloot op een west-oost georiënteerde lijn. Deze Kleinbahn was in ieder geval al in september 1917 aangelegd ( ). Met Förderbahnen werden sporen van 60 centimeter breed of smaller bedoeld, waarop karretjes handmatig geduwd moesten worden. Die Förderbahnen takten af van de Kleinbahn, telkens naar de sites waar de bunkers werden opgetrokken.

Volgens een kaart van december 1917 was de bouw van een hele reeks bunkers, waaronder de bewaarde exemplaren, in december 1917 reeds gaande ( ). Op de kaart van januari 1918 werden de bunkers van de eerste verdedigingslijn aangeduid met Ua (U voor Unterstand, a voor eerste verdedigingslijn), gevolgd door een nummer, die van de tweede lijn met Ub, gevolgd door een nummer.

De 3. Landwehr Pionier Kompagnie was betrokken bij de bouw van deze bunkers. Deze genie-eenheid bevond zich tussen december 1917 en begin februari 1918 bij Oudenburg en Zandvoorde, waar ze hoofdzakelijk werd ingezet bij de bouw van betonnen constructies en bij ontwateringswerken. Vermoedelijk werden ook burgers of krijgsgevangenen al dan niet verplicht ingezet bij de uitvoering van deze werken.

Op deze Duitse stafkaarten van december 1917 en januari 1918 wordt de stand van zaken van de bunkerbouw in Oudenburg weergegeven ( ). De bouw van vijf bunkers in de eerste verdedigingslijn was in december 1917 gaande. Dit gold eveneens voor vier bunkers in de tweede lijn. Daarnaast waren er nog een groot aantal andere bunkers voorzien. Wellicht zijn deze nooit opgetrokken. Vanaf maart 1918 bereidde het Duitse leger namelijk een aantal voorjaarsoffensieven voor, waardoor dergelijke defensieve stelling strategisch gezien geen nut meer zou hebben en de bunkerbouw werd stilgelegd. Enkel de constructies die op de stafkaarten gemarkeerd staan als Im Bau zijn effectief te zien op luchtfoto’s uit mei en juni 1918.

De bewaarde bunkers werden op de militaire stafkaart van januari 1918 aangeduid met Ua3, Ua4 en Ub1. Onderhavige bunker was aangeduid met Ub1 en was bedoeld als bataljonscommandopost. Een ondertussen verdwenen bunker van deze tweede lijn, aangeduid met Ub8, was eveneens bedoeld als bataljonscommandopost. Daartussen werden enkele gewone Unterstände opgetrokken of voorzien. De eveneens bewaarde bunker tussen Ua1 en Ua3, die logischerwijze met Ua2 zou moeten worden aangeduid en ook al als een in bouw zijnde bunker wordt gemarkeerd op de militaire stafkaart van december 1917, is niet aangeven op de kaart van januari 1918, maar dit is ongetwijfeld een vergetelheid.

Einheitsunterstände

De Duitse bewaarde bunkers Ua2, Ua3, Ua4 en Ub1 betreffen zogenaamde Einheitsunterstände, soms ook aangeduid als Gruppenunterstände. Dit betreft een gestandaardiseerd ontwerp dat in het najaar van 1917 in zwang kwam. Dergelijke Einheitsunterstand kon voor diverse doeleinden gebruikt worden: als commandopost of als communicatiepost of als verblijfplaats voor twee groepen infanterie of voor één groep infanterie en twee mitrailleurs met bediening, enzovoort. Het grote voordeel van dergelijk standaardontwerp was de vereenvoudiging van het bouwproces en de verregaande standaardisatie van de benodigdheden. Ook het feit dat de bouw probleemloos kon overgenomen worden door andere eenheden, was een groot voordeel. Einheitsunterstände werden vanaf eind 1917 massaal opgetrokken in de meer achterwaarts gelegen stellingen, zowel in de Ieperboog als aan het IJzerfront en het Marinegebiet.

Een Einheitsunterstand bestond uit een dubbele betonnen schuilplaats, eventueel met aanpalende observatiepost. Het grondplan bestond uit twee L-vormige (gebroken) toegangen aan de achterzijde, die de uiteinden vormden van één gang, waarop op zijn beurt twee ruimtes uitgaven. Gebroken toegangen dienden te voorkomen dat de binnenruimtes rechtstreeks getroffen konden worden door granaatscherven. Elke buitentoegang kon via een smalle, verticale schietgleuf vanuit de respectievelijke verblijfsruimte geobserveerd en desnoods onder vuur genomen worden. In de gang waren er normaal gezien één grote nis of meerdere nissen voorzien.

De plafonds van de twee rechthoekige ruimtes bestonden ofwel uit zogenaamde Wellblechbogen (gebogen gegolfde plaatijzers) ofwel uit dicht bij elkaar geplaatste stalen balken of spoorrails, waartussen soms houten beplanking werd geplaatst. Gewelfde plafonds uit gewapend beton op Wellblechbogen hadden meer voordelen omdat ze een grotere weerstandskracht zouden genereren en gemakkelijker te hanteren waren. Anderzijds waren ruimtes, waarvan het plafond verstevigd was met stalen balken, overal even hoog en dus comfortabeler in vergelijking met ruimtes onder Wellblechbogen. De twee rechthoekige verblijfruimtes waren normaliter onderling met elkaar verbonden via een lage doorgang. Ze bevatten eventueel enkele nissen, onder meer voor een kachel, met bovenaan in de nis een buis voor rookafvoer die uitmondde aan de achterzijde van de bunker. Doorheen het plafond zaten doorgaans kleine verticale openingen, die fungeerden als verluchtingsgaten en periscoopopeningen. De binnenmuren waren voorzien van uitsparingen voor houten planken waarin haken of nagels staken waaraan bedrading, kledij, of ander materiaal opgehangen kon worden.

Aan de achterzijde van de bunker bevond zich een betonnen trap en richel, waarop manschappen konden staan om een mitrailleur vanaf het dak te bedienen. Bij sommige Einheitsunterstände was er nog een bijkomend observatiegedeelte aan de bunker gebouwd, met een mangat doorheen het dak, dat via klimijzers of een ladder bereikt kon worden. Dit observatiegedeelte kon vanaf de gang of via een afzonderlijke, lage toegang bereikt worden. Een aparte toegang tot het observatiegedeelte zou veiliger zijn voor de manschappen in de bunker.

Tweede Wereldoorlog

Wellicht werden de Duitse bunkers uit de Eerste Wereldoorlog hergebruikt tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1943 was er in ieder geval een Duits hoofdkwartier gevestigd in het centrum van Oudenburg, meer bepaald van het derde bataljon van het 216de Infanterie Regiment (171ste Infanteriedivisie) ( ). Mogelijk werden toen bakstenen elementen aan de Einheitsunterstände uit de Eerste Wereldoorlog toegevoegd, zoals de bakstenen schoorstenen en muurtjes bij deze voormalige commandopost uit de Eerste Wereldoorlog of de bakstenen sporen op het dak bij de andere bewaarde bunkers.

Beschrijving

Halfondergrondse betonnen militaire constructie, nu tussen en achter bebouwing in gelegen, aan de zuidwestelijke zijde van de Zandvoordsestraat. De constructie is opgetrokken uit beton, dat gegoten is tegen een houten bekisting. Het betreft een constructie met een rechthoekige plattegrond, op het uitspringend gedeelte in de noordelijke hoek na (observatiepost). Het dak helt af naar zuidwestelijke zijde. Aan noordoostelijke zijde vormt een uitspringend deel van de buitenmuur tussen de twee toegangen een richel met betonnen trap. Vanaf deze richel kon een mitrailleur bediend worden, waarbij het dak als borstwering fungeerde. Tegen de dakrand zitten ijzeren haken voor het bevestigen van camouflagenetten. Tegen de randen van de rechtertoegang zijn bakstenen muurtjes toegevoegd. Op het dak staan twee bakstenen schoorstenen. Voor zover zichtbaar zijn de muren aan de binnenzijde gewit.