is aangeduid als beschermd stads- of dorpsgezicht, intrinsiek Commanderij van Bernissem en omgeving
Deze bescherming is geldig sinds
omvat de aanduiding als vastgesteld bouwkundig erfgoed Commanderij van Bernissem
Deze vaststelling is geldig sinds
omvat de aanduiding als beschermd monument Commanderij van Bernissem: kapel
Deze bescherming is geldig sinds
omvat de aanduiding als beschermd monument Commanderij van Bernissem: neerhof
Deze bescherming is geldig sinds
omvat de aanduiding als beschermd monument Commanderij van Bernissem: poortgebouw
Deze bescherming is geldig sinds
omvat de aanduiding als vastgesteld bouwkundig erfgoed Commanderij van Bernissem
Deze vaststelling was geldig van tot
Voormalige Commanderij van Bernissem, thans omgevormd tot landbouwuitbating, omringd door landerijen; ten noordoosten, recente woonwijk. Eertijds Commanderij van de Duitse Orde, afhangende van de Hoofdcommanderij van Alden Biesen, waarschijnlijk reeds gesticht voor 1254. Van het imposante gebouwencomplex zoals het wordt afgebeeld door Remacle Leloup bleef buiten de kern van het poortgebouw met pachterswoning niets bewaard, aangezien de Commanderij tijdens de 18de eeuw classicistisch verbouwd werd. Toen verdwenen blijkbaar de vroegere stallen en schuur van het neerhof, de kapel en het verblijf der ordebroeders met zijn zes torens (vermoedelijk uit de 16de eeuw), en het paviljoen der commandeur van 1660.
De huidige gebouwen omvatten naast de semi-gesloten hoeve, een wachthuis ten zuidoosten en een kapel ten noordoosten, bij de hoeve. Classicistische gebouwen, daterend uit de 18de eeuw met verbouwingen uit 19de en 20ste eeuw. Baksteenbouw met verwerking van kalksteen en mergelsteen.
Ten zuidoosten van het complex, geïsoleerd wachthuis van drie traveeën onder wolvedak (leien) met hogere nok boven de middelste travee. Gebouwd in 1736. Zuidoostelijke voorgevel met centrale kalkstenen rondboogpoort met negblokken; links en rechts, verbouwde, rechthoekige vensters. Noordwestelijke achtergevel met rechthoekige poort onder houten latei.
Ten noordwesten van het wachthuis, ruime, semi-gesloten hoeve met gebouwen rond een gekasseid vierkant erf: zuidoostelijke vleugel met pachterswoning, inrijpoort en stalling; ten zuidwesten en ten noordoosten van het erf de stallen; ten noordwesten de dwarsschuur. Uitzicht uit de tweede helft van de 18de eeuw, doch oudere kern in de zuidoostvleugel: twintig traveeën en twee bouwlagen onder zadeldaken (leien), met aandaken tussen stalling, poortgebouw en woonhuis. In de zuidoostelijke voorgevel kalkstenen rondboogpoort met negblokken en erboven drie ongeïdentificeerde wapenschilden van commandeurs; verbouwde, rechthoekige muuropeningen. In de noordwestgevel, aan de erfzijde, gesmeed ijzeren muurankers en rechthoekige, kalkstenen muuropeningen. Ten zuidwesten en ten noordoosten, stallen van elf traveeën en twee bouwlagen onder zadeldaken (leien). Rechthoekige, kalkstenen muuropeningen. Ten noordwesten van het erf, indrukwekkende dwarsschuur onder wolvedak (leien). Middenrisaliet afgezet met kalkstenen hoekbanden en bekroond door een driehoekig fronton met van links naar rechts de blazoenen van de Hoensbroeck, van Amstenraedt en de Borghgrave; kalkstenen rondboogpoorten met negblokken.
Ten noordoosten van de hoeve, voormalige kapel, thans omgebouwd tot woonhuis, en tijdens de 19de eeuw uitgebreid met een ten noordwesten haakse vleugel. Kapel met rechthoekige plattegrond, uitlopend op een driezijdig koor. In de lange zijden, vier traveeën, gescheiden door bakstenen lisenen, afgezet met natuurstenen hoekbanden en bekroond met natuurstenen kapitelen die de zware natuurstenen kroonlijst schragen; lisenen eveneens op de hoeken van het koor aanwezig; blazoen in de koorsluiting verborgen achter klimop. Afgewolfd schilddak (kunstleien). Verbouwde rechthoekige vensters met kalkstenen lekdrempel en afgedekte kalkstenen deur op neuten.
Bron: SCHLUSMANS F. met medewerking van GYSELINCK J., LINTERS A., WISSELS R., BUYLE M. & DE GRAEVE M.-C. 1981: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Hasselt, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 6n2 (He-Z), Brussel - Gent.
Auteurs: Schlusmans, Frieda
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
Op de Kabinetskaart van de Ferraris ligt het domein van de commanderij ten noordoosten van Sint-Truiden en omgeven door uitgestrekte akkers en weilandpercelen waaronder Bernissembroek. Het domein was omgracht en omvatte meerdere boomgaarden. De commanderij was toegankelijk via een aantal dreven uit het noordoosten, zuiden en zuidwesten. Op de Vandermaelenkaart kwamen een aantal van deze dreven en een voetweg ten zuiden van de commanderij samen bij een kruispunt gemarkeerd met een kruispuntboom.
In de 19de eeuw werd ten zuiden van de commanderij de spoorlijn tussen Sint-Truiden en Tongeren aangelegd waardoor een aantal van deze wegen werd doorsneden. Er werd een nieuwe toegangsweg naar de commanderij aangelegd in het noordwesten. De boomgaarden werden omgevormd naar akkers.
Het voormalig domein van de commanderij bestaat vandaag uit grote percelen akkerland gescheiden door de Bernissembeek en het historisch netwerk van dreven. De commanderij is toegankelijk via een deels gekasseide weg in het noordwesten. Ten zuiden loopt een dreef, Bernissem, met jonge essen die bij een kapelletje samenkomt met de gekasseide N.B. de Borchgravenlaan. De omgeving van de commanderij is historisch verbonden met de bebouwing en bevat de grondvesten van de voormalige gebouwen.