Voormalig kasteeldomein Vilain, in de 17de eeuw buitengoed van kanunnik Michel Vilain met walgracht en kasteeltje. Sinds het midden van de jaren 1980 rest van het kasteeltje alleen de achthoekige traptoren.

Historiek

Het Kasteeldomein Vilain ligt naast de Rietgracht die twee kilometer verder uitmondt in de Schelde. Het park binnen de gracht heet ‘Rattendalepark’, naar de plaatselijk gangbare benaming ‘kasteel Rattendaele’. Deze benaming is echter foutief. Ze verwijst naar het noordwestelijk gelegen buitengoed van de 17de-eeuwse kanunnik Jan Karel Triest, vandaag het Braemkasteel in het Frans Tochpark.

De oudste afbeelding van het kasteeldomein Vilain is op de kaart van het Vrije van Gent van Jacques Horenbault uit 1619. Binnen een grote gracht bevindt zich een kleiner omwald eiland met een zaalgebouw, een torenachtig volume en een klein gebouw. De grote walgracht heeft een poort en een brug aan de straatzijde (de huidige Braemkasteelstraat).

Flandria Illustrata (1641-1644) bevat een afbeelding van het buitengoed dat “Domus Domini Canonici Vilain” wordt genoemd. Eigenaar was kanunnik Michel Vilain († 1651). Voordien was zijn vader Albijn Vilain al eigenaar. Het is onbekend sinds wanneer de familie Vilain het buitengoed in bezit had.

De afbeelding in Flandria Illustrata toont de kleine binnenste walgracht en het zaalgebouw zoals dat nog in de 20ste eeuw bestond: een langwerpig volume in baksteen, twee bouwlagen hoog, met trapgevels en een polygonale traptoren met torenspits. Het wooneiland is bereikbaar via een brug met monumentale poorten aan beide uiteinden. Op de voorgrond is nog een derde, kleinere poort afgebeeld.

In 1905 werd een gedeelte van de grachten gedempt. Vandaag blijft alleen de grote buitenste gracht over. Met het overlijden van toenmalig eigenaar notaris Van Santvoorde in 1940 begon het verval van de gebouwen en de omgeving.

Omstreeks 1980 omvatte het domein het sterk vervallen kasteeltje en een omliggend park met walgracht, toegangsbrug en toegangspoort. In het park stonden twee beelden, namelijk een gedrapeerde meisjesfiguur met kelk en een Medici-vaas. Op een niet nader te bepalen tijdstip tussen 1984 en 1987 werd het kasteel op de traptoren na volledig gesloopt.

Beschrijving

De walgracht van het kasteeldomein Vilain is bewaard. Het gaat om de vroegere buitenste walgracht. De binnenste walgracht is verdwenen. De huidige toegangsbrug aan de Braemkasteelstraat verving de historische brug die er nog was in 1980. De poort bij de toegangsbrug is verdwenen.

Het enige overblijfsel van het kasteeltje op het buitengoed is de achthoekige bakstenen traptoren. Het rode baksteenmetselwerk wordt verlevendigd met gecementeerde banden uit de 19de of 20ste eeuw. De traptoren bevat rechthoekige vensteropeningen en œil-de-bœufs. Aan beide zijden van de torenvoet resten fragmenten van de oostgevel van het kasteeltje. Een deel van het baksteenmetselwerk behoort tot een aanpassing uit de 19de of het begin van de 20ste eeuw. De oostzijde van de traptoren dateert grotendeels van na 1987, toen het open gat in de traptoren werd opgevuld. De leien torenspits van de traptoren is verdwenen en er zijn nog sporen van de brandschade opgelopen in 2018.

De restanten van het historische park hebben geen duidelijke parkaanleg meer. De golvende topografie en omwalling zijn nog herkenbaar. De twee beelden in het park zijn verdwenen. Het verboste park bestaat voornamelijk uit hoogstammige bomen van gewone beuk (Fagus sylvactica), bruine beuk (Fagus sylvatica ‘antropunicea’), Hollandse linde (Tilia x europea), gewone esdoorn (Acer pseudoplatanus), acacia (Robinia pseudoacacia), Canadapopulier (Populus canadensis), groene hulst (Ilex aquifolium), tamme kastanje (Castanea sativa), zomereik (Quercus robur), zwarte els (Alnus glutinosa), haagbeuk (Carpinus betulus), Amerikaanse eik (Quercus rubra), hulst (Ilex aquifolium) en witte paardenkastanje (Aesculus hippocastanum).

Opvallend is de rij van gekandelaarde Hollandse linden voor de vroegere voorgevel van het kasteeltje. De bomen zijn aangeplant als schermlinden, parallel met de gevellijn. De noordelijkste linde heeft een omtrek van 215 cm (gemeten op 150 cm). In de onmiddellijke omgeving staat een op stam gezette hulst met omtrek 129 cm (gemeten op 150 cm). Ten noordoosten van het verdwenen kasteeltje staat een grote opgaande bruine beuk met omtrek van 395 cm (gemeten op 150 cm). Aan de ingang ter hoogte van de Braemkasteelstraat staat een op enen stam gezette taxus met een omtrek van 195 cm (gemeten op 150 cm).

Kasteel Vilain, in de volksmond ook zogenaamd kasteel Rattendale, gelegen in een sinds enkele jaren voor het publiek opengesteld park met grotendeels behouden buitenste omwalling, bijgenaamd de Paardewal, deels gedempt in 1905.

Oorspronkelijke bouwheer en -jaar zijn onbekend. Afgebeeld op het plan van Horenbault (1619) met Albijn Vilain als eigenaar, en op een tekening van Hondius (1641) die het kasteel aanduidt als het huis van kanunnik Vilain en waarvan de opstand nog ruime gelijkenissen vertoont met het huidige kasteel. Toegangspoorten evenals de binnenste omwalling, die op de zuidkant samenviel met de buitenste, zijn verdwenen. Toegang heden via bakstenen brug met ijzeren hek.

Sinds de dood van de laatste eigenaar (1940), notaris Van Sandvoorde, onbewoond en totaal verwaarloosd. Lang, rechthoekig bakstenen gebouw van twee bouwlagen en zeven traveeën, onder zadeldaken (nok parallel met de straat, leien) met vorstkam; twee middelste traveeën tussen aandaken. Aan de achterzijde voorzien van zeven dakkapellen. Kern waarschijnlijk nog daterend van voor 1619 (eind 16de-begin 17de eeuw) doch vele delen van het opgaand metselwerk vernieuwd in de 20ste eeuw, vooral voor bovenverdieping en toppen der zijtrapgevels, waardoor mogelijke vroegere toevoegingen of wijzigingen moeilijk zijn aan te wijzen. Muuropeningen (rechthoekige vensters en deuren) met zekerheid aangepast in de 19de eeuw (zie houtwerk, vlakke bepleisterde omlijstingen) hier en daar met nog bewaarde gekoppelde rollagen van het oorspronkelijk ontlastingssysteem der kruiskozijnen. Voor- en achtergevel: verankerde lijstgevels horizontaal geleed en voorts op de hoeken begrensd door vlakke pleisterbanden. Tegen de voorgevel, tussen de vijfde en zesde travee, is een achthoekige traptoren aangebouwd met door bepleisterde banden gemarkeerde hoeken, verlicht door vlak omlijste ovale oculi, terwijl de boven de daklijst opgaande geleding rondboogvormige venstertjes vertoont met lekdrempel; houten daklijst en korte leien spits. Over bijna de gehele gevelbreedte aan de achterzijde, een aanbouwsel van één bouwlaag met plat dak geopend met ruime vensters (begin 20ste eeuw?). Linker zijtrapgevel met schouderstukken en sporen van muurvlechtingen. Benedenverdieping Met midden toegang in vlakke bepleisterde omlijsting, twee boven- en een kleiner zoldervenster in dito omlijstingen. Rechter zijgevel met vernieuwd metselwerk vanaf de bovenverdieping en sporen van gedichte muuropeningen.