Ruïne van waterburcht gebouwd omstreeks 1500, nauw verbonden met de geschiedenis van de gemeente Duffel. De overblijfselen zijn een representatief voorbeeld van residentiële architectuur in Brabant van rond 1500. De ruïne is ook een zeldzaam voorbeeld van een laatmiddeleeuwse waterburcht in de streek van Rupel en Nete. De ruïne is gelegen in een groene omgeving met struiken- en bomenbestand.

Historiek

De oorsprong van het kasteel Ter Elst zou opklimmen tot de twaalfde eeuw. In de geschreven bronnen worden dan voor het eerst de Hildincshusen vermeld, de adellijke familie waaruit de eerste heren van Ter Elst zijn voortgekomen. De eerste zekere vermelding van Ter Elst dateert uit 1271. Op de huidige kasteelsite zijn nog geen materiële sporen uit deze periode ontdekt.

Vanaf 1356 tot de Franse Revolutie eigendom van de abdij van Tongerlo, die het kasteel liet uitbouwen tot een prachtig domein; gebruikt als woning van de rentmeester van de lokale abdijgoederen en als residentie voor de abten en hun gevolg als ze op reis gingen; regelmatig verbleven er hoge gasten, zo onder meer Margaretha van York en Filips De Schone. Afgebrand tijdens de godsdienstperikelen in 1584, doch naderhand heropgebouwd; iconografische bronnen uit 17de en 18de eeuw tonen een vrij omvangrijk complex, bestaande uit meerdere vleugels en torens met binnenkoer, omgeven door een brede slotgracht en aangelegde tuinen. Vanaf eind 16de eeuw in gebruik als pastorie.

Op de kabinetskaart van de Ferraris wordt het kasteel afgebeeld als waterburcht langs de Nete met een grote moestuin en rechtstreeks verbonden met de parochiekerk in Duffel via een dreef. Bij de verkoop aan Louis Hermans in 1799 omschreven als “een ruim huis met remise, grote stallingen, twee tuinen, een blekerij, dit alles omringd door een hofgracht, vijvers en tuin, samen goed voor 1,5 hectare, samen met een weide langs de Nete van 75 are, een wandeldijk en een klein bos”. Na verkoop werden drie van de vier hoofdgebouwen van het kasteel gesloopt en werd de vleugel met de vijf torens grondig gerenoveerd. In 1879 verkocht aan C. Funcke, die in de onmiddellijke omgeving "Steenbakkerij Ter Elst" oprichtte; de steenbakkerij bleef tot de eerste Wereldoorlog zeer actief en bepaalde sterk het uitzicht van de omgeving. In de 19de eeuw werd het drevennetwerk rond het kasteel hertekend. Op de Vandermaelenkaart wordt ter Elst voorgesteld als een omgracht kasteel met rondom graslanden aansluitend bij de rivier.

Zowel steenbakkerij als kasteel werden zwaar beschadigd tijdens de Eerste Wereldoorlog; de steenbakkerij verdween uit het dorpsbeeld, mede door de zware concurrentie van de Kempen; het kasteel verviel tot ruïne. In de loop van de 20ste eeuw geraakt de site meer en meer geïsoleerd door verkaveling en industrialisering rond Duffel. In 1972 aangekocht door het gemeentebestuur, als ruïne gerestaureerd en met het nieuw aangelegde, omringende park in 1982 opengesteld voor het publiek. Het park sluit aan op het "Muggenbergpark", zie Hondiuslaan, en vormt zo een belangrijke groene zone in het centrum van de gemeente.

Volgens oude foto's bestond het kasteel voor de Eerste Wereldoorlog uit een traditionele bak- en zandstenen vleugel van twee bouwlagen onder zadeldak, op rechthoekige plattegrond met vier polygonale hoektorens; haaks aanbouwsel en bijkomende octogonale toren aan oostgevel met aansluitend rond traptorentje. Bij de restauratiewerken in 1981-1982 naar ontwerp van V.F. Goossens en J.F. Gielis werden de beschermde omgrachting en toegangsbrug volledig hersteld, de nog overeind staande muren en torens, die opklimmen tot eind 15de, begin 16de eeuw, werden geconsolideerd en gedeeltelijk aangevuld met duidelijk te onderscheiden materiaal.

Beschrijving

De ruïne is het overblijfsel van de zuid- en de westvleugel van een waterburcht die werd gebouwd omstreeks 1500. De materialen (baksteen en afgewerkte bouwelementen in bleke kalksteen uit de streek van Brussel) zijn kenmerkend voor residentiële architectuur uit die tijd. Voorbeelden hiervan in de omgeving van Duffel zijn het kasteel Cleydael in Aartselaar, het Spaans Toreken in Niel, het kasteel Bossenstein in Broechem en het kasteel Berentrode in Bonheiden. Architecturale gelijkenis is er ook met het Vleeshuis in Antwerpen, dat werd gebouwd in 1501-1504. Naast hetzelfde materiaalgebruik worden het kasteel Ter Elst en het Antwerpse Vleeshuis gekenmerkt door polygonale hoektorens met naaldspitsen.

De ruïne staat op een verhoogd wooneiland dat wordt omgeven door een aanaarding en een walgracht. De bakstenen boogbrug over de noordelijke arm van de walgracht is een reconstructie uit 1981-1982. De bakstenen keermuur rond het wooneiland is de geconsolideerde onderbouw van verdwenen gebouwen van het kasteel. De halfronde uitbouw op de zuidoostelijke hoek van de keermuur is de basis van een verdwenen hoektoren. De uitbouw met kalkstenen hoekblokken op de noordoostelijke hoek is het overblijfsel van een veelhoekige torentje naast het verdwenen poortgebouw. Aan de andere zijde van de brug, op de noordwestelijke hoek van de keermuur, is de aanzet van een steunbeer met kalkstenen afzaat bewaard. Tussen deze steunbeer en de brug bevindt zich de kelderopening van een verdwenen gebouw. In de westzijde van de keermuur zijn nog vier kelderopeningen van verdwenen gebouwen bewaard.

Voorbij de brug strekt zich het gekasseide binnenplein van het kasteel uit. De bakstenen borstwering van de waterput dateert van de restauratie uit 1981-1982, maar de locatie van de waterput is oorspronkelijk. De onverharde delen van het binnenplein duiden de plaats aan van de verdwenen gebouwen van het kasteel. In de noordwestelijke hoek van het binnenplein zijn bakstenen muurresten van verdwenen gebouwen zichtbaar. Deze resten werden blootgelegd tijdens een archeologische opgraving in 1981-1982.

De eigenlijke kasteelruïne is een L-vormig gebouw met een hoge achthoekige traptoren tussen de zuid- en de westvleugel. Van de oorspronkelijk vier polygonale hoektorens op de zijgevels van de zuidvleugel zijn er twee bewaard, op de zuidwestelijke en de noordoostelijke hoek.

De lange zuidvleugel is gebouwd in baksteen met bleke kalksteen uit de streek van Brussel voor hoeken, muurbanden en omlijstingen van deur- en vensteropeningen. De gevels zijn bewaard tot op het niveau van de tweede bouwlaag. Bouwnaden en kleurverschillen in het baksteenmetselwerk duiden aan waar tijdens de restauratie in 1981-1982 het metselwerk werd aangevuld. Met name bovenop de gevels, bovenaan en langs de hoektorens en in de achtergevel ter hoogte van de vroegere kelderverdieping werd consoliderend baksteenmetselwerk toegevoegd.

Het overblijfsel van de gevel aan het binnenplein bevat een monumentale toegang met trappenpartij. De toegang is gevat in een hardstenen omlijsting en wordt overspannen door een ontlastingsboog met hardstenen sluitsteen. Het geheel is gevat in een risaliet met imitatiebossage in baksteenmetselwerk. Het risaliet wordt afgedekt door een dekplaat met daarboven een natuurstenen reliëf met wapenschild. De ontlastingsbogen en de kalksteenblokken in de gevel duiden de plaats aan van de oorspronkelijke vensteropeningen, die rond 1800 werden gesupprimeerd voor de inbreng van de huidige vensteropeningen en de monumentale toegang.

Het overblijfsel van de achtergevel aan de walgracht bevat onderaan een deuropening naar de vroegere kelder en daarboven, ter hoogte van de vroegere gelijkvloerse verdieping, zes vensteropeningen. Deze zijn op één na gevat in een omlijsting van kalksteenblokken. De twee rijen ontlastingsbogen in het baksteenmetselwerk geven aan dat de hoogte van de vensteropeningen niet meer oorspronkelijk is. Op de zuidoostelijke hoek van de gevel bevindt zich de aanzet van een van de verdwenen hoektorens. De deuropening in dit overblijfsel leidde wellicht naar de wenteltrap in de hoektoren.

Het overblijfsel van de westelijke zijgevel bevat twee kelderopeningen (waarvan één gedicht) en evenveel vensteropeningen. Zoals in de achtergevel zijn de oorspronkelijke dagkanten in kalksteen bewaard maar wijzen de twee rijen ontlastingsbogen op een wijziging van de hoogte van de vensteropeningen. Van de vier gevels is de oostelijke zijgevel het minst volledig bewaard.

De korte westvleugel is volledig in baksteen opgetrokken. Alleen aan de kant van het binnenplein is een fragment van de plint in bleke kalksteen bewaard. Zoals in de zuidvleugel werd in 1981-1982 ook hier consoliderend baksteenmetselwerk toegevoegd. Bij de restauratie werd de vensteropening aan het binnenplein hersteld met een dorpel en een latei in hardsteen en afgezet met smeedijzeren traliewerk. Bouwsporen in de oost- en noordgevel zijn het uitbraakspoor in de gevelmuur en gedichte vensteropeningen op de gelijkvloerse en eerste verdieping. Onderaan de noordgevel bevindt zich de toegang tot de kelder van de westvleugel. De keldertrap is gevat binnen bakstenen muren die dateren van de restauratie in 1981-1982.

In de oksel tussen de zuid- en de westvleugel staat een hoge achthoekige traptoren. De toren wordt onderaan afgeboord door een kalkstenen plint. De deuropening in de plint geeft toegang tot de trap naar de vroegere kelderverdieping van de zuidvleugel. Het uitzicht van de toren wordt bepaald door het contrast tussen het rode baksteenmetselwerk en de bleke kalksteen van de hoekblokken, muurbanden en vensterlijsten. De vensteropeningen volgen het verloop van de verdwenen wenteltrappen. De oorspronkelijke stenen tussendorpels zijn verdwenen of vervangen door nieuwe exemplaren. De uitkragende bovenste verdieping van de toren steunt op een natuurstenen spitsboogfries. De kleinere ronde traptoren aan de zuidwestelijke zijde is een reconstructie uit 1981-1982.

In de zuidvleugel is de binnenindeling zowel horizontaal als verticaal volledig verdwenen. Van de balklaag van de gelijkvloerse verdieping resteren nog twee moerbalken. In het overblijfsel van de oostelijke zijgevel zijn bouwsporen van een verdwenen haard bewaard. De muren en het gewelf van het keldergat onder de achthoekige traptoren zijn met beton geconsolideerd.

Onder de westvleugel is de oorspronkelijke kelder wel bewaard. Dit is een bakstenen constructie met tongewelf en een vensteropening in de oostmuur. De inrichting van de gelijkvloerse verdieping van de westvleugel dateert van de restauratie in 1981-1982. Toen werden de twee vensteropeningen, de balklaag, de deuropening en de vloer vernieuwd. De muren bevatten zowel oorspronkelijk als vernieuwd baksteenmetselwerk. In de zuidmuur zijn de resten van een schouw bewaard. Deze ruimte wordt sinds 1982 overdekt door een plat dak.