Het dorpsbeeld van Sint-Maria-Horebeke wordt bepaald door een lintbebouwing aan weerszijden van de Dorpsstraat en het ontbreken van een eigenlijk dorpsplein. De bebouwing wordt gekarakteriseerd door verschillende typen, die de weerspiegeling zijn van een concentratie van woonhuizen voor notabelen naast enkele hoeven en arbeiderswoningen. Zoals gebruikelijk in de Vlaamse Ardennen is er telkens een hoogstamboomgaard ('bogaard') en groentetuin ('lochting') aangelegd bij het erf van de hoeven. De erfbeplanting bestaat verder uit hagen, kaphagen en knotbomen die als afsluiting van het erf werden aangeplant en uit alleenstaande gekandelaarde lindebomen.

Historiek

De oudste gekende vermeldingen van Sint-Maria-Horebeke dateren van 1090 (Horenbecca), 1115 (Marie de superiore Horenbecca) en 1186 (Hoernbecca). In de middeleeuwen maakte Sint-Maria-Horebeke deel uit van de grote baanderij Schorisse en bezat een eigen baljuw, meier, schepenbank en een leenhof dat over civiele en criminele zaken bevoegd was en afhing van het grafelijk leenhof van Aalst. Een enclave op het grondgebied van de gemeente was de heerlijkheid Rokegem, waarvan de heren uit het huis van Gavere stamden. Het patronaatsrecht over de parochiekerk, gewijd aan Onze-Lieve-Vrouw, werd uitgeoefend door de Sint-Salvatorsabdij van Ename. De tienden kwamen ten goede aan de parochiekerk.

Zoals in de meeste Zuid-Vlaamse gemeenten werd de overwegende landbouweconomie hier aangevuld met huiselijke textielnijverheid: waarschijnlijk wolweverij in de middeleeuwen, daarna linnenweverij tot omstreeks 1850 en tapijtweverij in de 16de-17de eeuw. In 1834 telde het dorp, buiten de wevers, zestien ambachtslui. In 1896 waren negentien personen werkzaam in de weverij van wol en gemengde stoffen, twaalf in het kantwerk en 118 in de handschoenmakerij, dit alles als huisnijverheid voor rekening van fabrikanten. Na de Eerste Wereldoorlog ging dit vrijwel teniet. De hedendaagse economie bestaat uit landbouw, moderne melkerij, pendelarbeid naar het Aalsterse en het Brusselse (in 1961 circa 45% van de actieve bevolking).

Beschrijving

Het dorpsbeeld van Sint-Maria-Horebeke wordt bepaald door een lintbebouwing aan weerszijden van de Dorpsstraat en - niettegenstaande de naam Kerkplein - het ontbreken van een eigenlijk dorpsplein. De bebouwing wordt gekarakteriseerd door verschillende typen, die een weerspiegeling zijn van een concentratie van woonhuizen voor notabelen naast enkele hoeven en arbeiderswoningen.

Enerzijds zijn er de beeldbepalende boeren- en arbeidershuisjes van anderhalve bouwlaag (namelijk een gelijkvloers en een mezzanineverdieping), waarvan er onlangs [voor 1999] één werd gesloopt en er één deel uitmaakt van een groot, dominant hoevecomplex. Deze gebouwen dateren in kern van de 18de eeuw. Anderzijds zijn er de laat-18de-eeuwse tot 19de-eeuwse herenhuizen van het meer stedelijke type, met twee verdiepingen, classicistisch geïnspireerde, doorgaans bepleisterde gevels onder zadeldak en met een door haag of hekwerk van de straat afgesloten voortuinstrook, waarvan één met grote tuin. Daarnaast treft men in de dorpskom enkele in een grote tuin meer geïsoleerd gelegen woningen in bakstenen landhuisstijl met vrijer uitgewerkt grondplan en gabarit uit het begin van de 20ste eeuw, waaronder één uit de jaren rond de Tweede Wereldoorlog, gelegen in een ruim park met tuinpaviljoen. Een tweetal woningen uit het begin van de 20ste eeuw worden gekenmerkt door een gevarieerd gevelmateriaal. Een uitzondering qua stijl en volume vormt het dominante neogotische gemeentehuis van 1895, gebouwd in een 'Brugse' neogotiek. Ten slotte ook vermeldenswaardig is het voormalige gemeenteschooltje met classicistisch geïnspireerde bakstenen frontongevel.

De beschermde Onze-Lieve-Vrouwekerk van 1789-1790 is met haar toren achteraan het koor en haar sobere uitwendige baksteenbouw vrijwel uniek als voorbeeld van een laat-18de-eeuws kerkgebouw dat niet het resultaat is van successieve verbouwingen doch als één geheel werd geconcipieerd.