De dorpskern van Melden wordt getypeerd door de motte met parochiekerk Sint-Martinus, de omringende populieren, de pastorie en de overwegend éénlagige 19de-eeuwse woonhuizen, hoewel de oorsprong van het dorp vermoedelijk in de vroege middeleeuwen moet worden gezocht.

Historiek

Melden is gelegen in de Scheldevallei, tussen de hellingen van de Koppenberg, Kortekeer, Waaienberg enerzijds en de hellingen van de Bergstraat en Boskant anderzijds. De valleibodem bestaat uit twee gedeelten; de alluviale vlakte of het laagste deel, waarin zich de zogenaamde 'Meersen' bevinden, en een minder laag gedeelte met akkerland en bewoning. In dit laatste heeft men enerzijds een zachtgolvende, langgerekte rug, ongeveer parallel met het verloop van de vallei en anderzijds een depressie tussen de rug (Meerse) en de valleiwand.

De langgerekte Rug van Meerse is gescheiden van de alluviale vlakte door een door erosie gecreëerde steilrand (korte steile helling) aan de voet waarvan de Schelde ooit heeft gestroomd. De oude Scheldeloop vormde langs de Rug van Meerse een meander die werd afgesneden. Ten oosten van de kerk van Melden, aan de buitenbocht van de verdwenen meander, komt ook een door buitenwaartse erosie van de meander ontstane steilrand voor.

De kerk van Melden staat met zijn bakstenen kerkhofmuur dus op het uiterste noordpunt van de Rug van Meerse, historisch gezien een ideale plaats voor verdediging. Het is als het ware een natuurlijke half-motte.

Mogelijk werd er in het paleolithicum een palissade met gracht gegraven doorheen de rug om de site volledig te beveiligen. Deze gracht zou dan kunnen gesitueerd geweest zijn waar nu de straat naar de Meldenstraat en de zuidelijke kerkhofmuur ligt. Deze oude dorpssite is dus heel gunstig gelegen: droge, vaste grond, buiten bereik van overstromingen, perfect geschikt voor landbouw (zandige leem), met weiden (meersen) en water in de onmiddellijke nabijheid.

Reeds in de eerste tot de derde eeuw na Christus waren de Gallo-Romeinen in en om Melden gevestigd met landbouw en havenactiviteiten. Men kan gerust stellen dat onder de kerk en het kerkhof ooit een neolithische woonsite en een Gallo-Romeinse bewoning zijn geweest en dat er ook resten kunnen worden aangetroffen van een kerk of kapel uit de Karolingische tijd.

Kerkhof en kerkhofmuur liggen ten minste een halve meter (en meer naar het noorden en oosten zelfs meer dan één meter) hoger dan het natuurlijke oppervlak van de rug van Meerse. Dit niveauverschil is het werk van mensenhanden waarbij de vrij regelmatige cirkelvorm van deze ophoging goed opvalt. De hiertoe aangevoerde grond blijkt uit de omgeving afkomstig, waardoor het vermoeden wordt gesterkt dat er ooit ten zuiden en zuidwesten buiten de met baksteen opgetrokken kerkhofmuur een gracht gegraven is geweest. Vanuit de oorspronkelijke half-motte werd dus door de kunstmatige ophoging een volledige mottesituatie gecreëerd.

Beschrijving

Melden is een typisch straatdorp dat zich in de noord-zuidelijke richting uitstrekt vanaf de voormalige Scheldeboorden tot aan de eerste getuigenheuvels van de Vlaamse Ardennen (Rotelenberg, Koppenberg). Het dorp wordt in zijn noordelijke helft opgereten door een brede rijweg terwijl doorheen de zuidelijke uitlopers een enkelvoudige spoorweg loopt die naar Berchem (centrale van Ruien) leidt.

Het landbouwkarakter is nog zowel in de aanleg, in de meeste huizen als in de ter plaatse geboden diensten merkbaar alhoewel duidelijk een verschuiving waar te nemen was naar een residentieel karakter. Vrijwel alle huizen tellen slechts één bouwlaag met gereduceerde verdieping, en lijken uit de 19de eeuw te dateren. Ongetwijfeld hebben vele, gedeeltelijk of geheel, oudere structuren bewaard. Landschappelijk biedt de site het voorbeeld van een zeer homogeen geheel.

Constitutief tot het verschijningsbeeld zijn de motte met de kerk, omringende populieren en kerkhofmuur, de oude pastorie, alsook, zij het in mindere mate de vrije school bij de kerk.

Bij de site, ten westen van de kerk, hoort ook een aansluitende, nog gedeeltelijk bewaarde kasseiverharding, namelijk een van de schaars geworden voorbeelden van geplaveide wegverharding die hier integrerend deel uitmaakt van het aspect van de oude site. De kasseiweg leidt naar de Sint-Martinushoeve.