Het grote beboomde driehoekige dorpsplein van Moerzeke kwam omstreeks 1770 tot stand als verruiming van een bestaand driehoekig kerkplein aan een kruispunt van oude wegen bij een in oorsprong middeleeuwse dorpskerk en bewoningskern.

Historiek

Volgens historische kaarten van 1571 en 1760 lag een kleiner driehoekig plein dan het huidige voor de toenmalige parochiekerk. Het besloeg een deel van het ruimere huidige dorpsplein dat vroeger gekend was als "de plaetse" en "Groote Plaats" (confer oude prentbriefkaarten). Deze centrale plaats van de heerlijkheid Moerzeke waar oude verbindingswegen samenkomen bevindt zich waarschijnlijk al vanouds naast de oorspronkelijke eigenkerk van Moerzeke die zich lokaliseerde op de huidige kerksite. Het grote driehoekige dorpsplein van Moerzeke verkreeg zijn huidige afmetingen met de bouw van de Sint-Martinuskerk in 1767-1771 ter vervanging van de oude parochiekerk. De voorgaande kerk was omringd door een uitgestrekter kerkhof dat een deel van het plein besloeg. Met de oprichting van de nieuwe kerk werd het kerkhof zodanig verkleind dat de voorgevel van de parochiekerk aan de verruimde zuidkant van het bestaande dorpsplein kwam te liggen. In 1755 werd jonkheer Emmanuel Augustijn Van den Meersche (°1714-†1791), heer van Berlare en Bareldonk, eigenaar van de heerlijkheid Moerzeke. Daarbij werd hij ook bezitter van het vlakbij het dorp kasteel van Moerzeke. Hij was promotor en financiële weldoener voor de vervanging van de oude kerk door de huidige. Onder deze dorpsheer werd ook het gemeentehuis in 1756 opgetrokken naast de kerk.

In het laatste kwart van de 18de eeuw was het dorpsplein al beplant met bomen. In 1844 was er sprake van veertien linden en vijf beuken langs de kerk die openbaar verkocht werden door de kerkfabriek. Na de Franse Revolutie werden massaal solitaire vrijheidsbomen aangeplant in dorpscentra als symbool voor de verworven vrijheid van de burgers. Vele van die oudste vrijheidsbomen werden later omgehakt. De herwonnen vrede na het beëindigen van de Eerste Wereldoorlog in 1914 of het beëindigen van de Tweede Wereldoorlog in 1945 was dikwijls ook aanleiding om een solitaire dorpsboom op het centrale dorpsplein in de omgeving van dorpskerk en gemeentehuis op te richten. Deze vredesbomen worden ook meestal als vrijheidsbomen benoemd. Te Moerzeke werd centraal op het dorpsplein een vrijheidsboom aangeplant in 1918 na de Eerste Wereldoorlog en dichter bij de kerk ook één na de Tweede Wereldoorlog. Zij bezitten een symboolwaarde als publiek gedenkteken aan een belangrijke historische gebeurtenis en op sociaal-cultureel vlak versterken zij de centrumfunctie en het publiek karakter van het dorpsplein.

Beschrijving

Het ruim en pittoresk historisch dorpsplein van Moerzeke bezit met zijn driehoekige vorm een ‘dries’ karakter. Aan het plein, dat het centrum vormt van de bebouwde historische dorpskern met de parochiekerk van Moerzeke, convergeren vanouds meerdere straten. Vanuit de drie pleinhoeken van het gekasseide plein vertrekken volgende oude verbindingswegen: de Molenstraat westwaarts richting Grembergen-Dendermonde, vanuit de noordhoek de Sint-Martensommegangstraat en de Burgemeester Lemmensstraat richting Hamme, de Kasteellaan vanuit de zuidoosthoek richting Moerzeke-Kastel en Baasrodeveer over de Schelde. Aan de lange, zuidelijke pleinzijde is de parochiekerk Sint-Martinus ingeplant met ten westen een jongere uitstulping van het plein met aanliggend vroeger wethuis van 1756, het latere gemeentehuis van Moerzeke.

De driehoekige vorm van het centrale plein omgeven door huizen is eigen aan dorpspleinen in Vlaanderen met een oude, doorgaans middeleeuwse oorsprong.

Het plein is bij de heraanleg opnieuw grotendeels gekasseid, een historisch type van verharding dat sterk mee bepalend is voor het specifieke uitzicht en het historische karakter van dit centrale stuk openbaar domein met publieke functie. Vanuit de noordhoek van het plein is in de verharding een pad afgelijnd in de as van de kerk. De vaste muziekkiosk uit het begin van de 20ste eeuw staat min of meer centraal op het dorpsplein.

Naar aanleiding van de 11 november viering werd in 1936 een gedenkteken opgericht en aangebracht in de bakstenen muur met vroegere schoolpoort tussen het gemeentehuis en de vroegere zondagsschool/gemeenteschool. Het betreft een in een omlijst spaarveld aangebrachte hardstenen plaat met twee bronzen reliëfplaten en gewitte opschriften (zie Dorp).

Het recent vernieuwde wachthuis voor de bus naast de muziekkiosk vervangt het omstreeks 1955 opgericht ruim opgevat rechthoekig schuilhok (zie Dorp).

Bebouwing

Aan het dorpsplein liggen meerdere vooraanstaande woningen zoals vroegere brouwershuizen, oude dorpsherbergen en andere dorpshuizen die bijdragen tot het historische karakter van het dorpsplein en als herkenbare historische bebouwing in samenhang met het dorpsplein er beeldbepalende componenten vormen. Zij getuigen ook van vooraanstaande woningen die het maatschappelijk belang van Moerzeke illustreren terwijl andere exemplaren elders in het dorp verdwenen zijn. De noordwestelijke pleinwand (tussen Molenstraat en Sint-Martensommegangstraat) wordt bepaald door dominante historische bebouwing waaronder drie opvallende herenhuizen: de pastorie en twee herenhuizen (nummers 26 en 28).

Overige beeldbepalende gebouwen aan en bij het dorpsplein zijn:

• een burgerhuis met een eclectisch getinte voorgevel met cijferankers die het bouwjaar 1930 vormen.
• Café De Klok was aanvankelijk een dorpshuis van één bouwlaag dat volgens oude prentbriefkaarten uit begin 20ste eeuw werd omgevormd tot een vijf traveeën breed huis met een toegevoegde bovenverdieping.
• Café ’t Genieterke, vroeger café De Zwaan, is een 19de-eeuw hoekhuis van één bouwlaag.
• een dorpswoning uit het derde kwart van de 18de eeuw, opgevat als een diephuis met voorpuntgevel.
• een burgerhuis dat is opgevat als dubbelhuis van twee bouwlagen en vier traveeën, volgens het kadaster gebouwd in 1875. Achter in de ondiepe tuin bevindt zich een bijhorende voormalige korenstoommolen, in gebruik genomen in 1876 en later omgevormd tot veestallen.
• de kapel Heilig Hart van Jezus is een wegkapel van na de Tweede Wereldoorlog die zich in een aangelegd plantsoen naast het kerkhof aan de Sint-Martinuskerk bevindt.
• een burgerhuis langs de Burgemeester Lemmensstraat is een rijhuis dat bestaat uit een achterin gelegen rest van een oud herenhuis uit de 16de-17de eeuw dat een geheel zou gevormd hebben met het naastliggende herenhuis.
• de voormalige brouwerswoning van brouwerij D'Hollander, ook gekend als brouwerij De Biekorf, omvat een rest van een oud herenhuis uit de 16de-17de eeuw.

Groenaanleg

Aan de noordoostelijke zijde en de noordwestelijke zijde van Dorp is het dorpsplein van Moerzeke met een rij linden afgeboord. De aanplanting van bomen op dit centrale dorpsplein is als fenomeen kenmerkend voor een plein met publieke functie in een landelijke historische dorpskern. De bomenrijen benadrukken de driehoekige vorm van het plein. Ten noordoosten staat een rij van acht geknotte Hollandse linden (Tilia x europaea) met stamomtrekken van noord naar zuid van 182 centimeter, 187 centimeter, 148 centimeter, 185 centimeter, 191 centimeter, 172 centimeter, 195 centimeter, 181 centimeter en 208 centimeter. Ten noordwesten staat een rij van twaalf geknotte zomerlinden (Tilia platyphyllos) met stamomtrekken van noord naar zuid van 224 centimeter, 200 centimeter, 203 centimeter, 165 centimeter, 164 centimeter, 197 centimeter, 203 centimeter, 190 centimeter, 178 centimeter, 181 centimeter, 178 centimeter en 231 centimeter. De bomen zijn als zomerlinde gedetermineerd omwille van de beharing op de bovenkant het blad. Eén distinctief kenmerk, namelijk het voorkomen van scherp gezaagde kort gepunte tanden, is niet voldoende ze als Hollandse linde, bastaard tussen de grootbladige of zomerlinde en de kleinbladige of winterlinde te determineren.

Ten noordwesten van het midden van de ‘dries’ tegenover de pastorie staat een geknotte grootbladige of zomerlinde (Tilia platyphyllos) met een stamomtrek van 246 centimeter, bekend als vrijheidsboom van na de Eerste Wereldoorlog.

Ten zuiden van de vrijheidsboom van na de Eerste Wereldoorlog, naast de muziekkiosk en voor het pleintje tussen de parochiekerk en het gemeentehuis van Moerzeke, staat een geknotte grootbladige of zomerlinde (Tilia platyphyllos) met een stamomtrek van 161 centimeter, bekend als vrijheidsboom van na de Tweede Wereldoorlog.