Complex van sociale huizen en appartementen, in 1908 gerealiseerd in opdracht van de Gentse Maatschappij der Werkerswoningen naar ontwerp van stadsarchitect Charles Van Rysselberghe. In 1930 werd een vierde bouwlaag met appartementen toegevoegd naar ontwerp van Oscar Van de Voorde.

"De Cirk" omvat een rij huizen aan de Zebrastraat met een centrale doorgang naar een ovaal, beboomd binnenplein, en winkels op de hoeken. Op het binnenplein zijn enkele huizen voorzien en 60 (sinds 1930 80) appartementen, verdeeld over tien panden van drie (sinds 1930 vier) bouwlagen. Het ontwerp is sterk bepaald door de zoektocht naar hygiëne en naar een evenwicht tussen privacy en sociale controle. De rode bakstenen gevels worden verlevendigd door een cordon- en kroonlijst in gele baksteen, rechthoekige per travee gevatte vensters, en halfronde, bepleisterde deurtraveeën.

Bouwgeschiedenis

Dit complex van sociale woningen werd in 1906-1908 gebouwd door aannemer Myncke in opdracht van de stedelijke huisvestingsmaatschappij Gentse Maatschappij der Werkerswoningen (sinds 1958 Gentse Maatschappij voor de Huisvesting) naar ontwerp van stadsarchitect Charles Van Rysselberghe, zelf één van de beheerders van deze maatschappij (zie gedenkstenen). Omwille van de dure bouwgrond ruilde de maatschappij bij dit tweede project haar ideaal van de eengezinswoning al deels in voor de toepassing van “veelvuldige woningen” (appartementen). Deze keuze was ingegeven door het socialistische gemeenteraadslid Edward Anseele die zich hierbij inspireerde op de Cité de l’Olivier van Le Foyer Schaarbeekois. In 1930 werd de wijk – net zoals vele andere sociale woonwijken – verdicht. Dit gebeurde door toevoeging van een vierde bouwlaag aan de appartementsgebouwen met in totaal 20 appartementen, naar ontwerp van Oscar Van de Voorde en uitgevoerd door de Gentse aannemer Van Renterghem. Begin 21ste eeuw werd de wijk verkocht en grondig gerenoveerd in opdracht van de Stichting Liedts-Meesen. De woonfunctie werd hierbij deels ingeruild voor cultuur en economie. Naast 66 appartementen en 8 event-woningen bevat het complex sindsdien een tentoonstellingsgebouw, een congresgebouw en enkele kantoren. Recentelijk werd het via een nieuwe open ruimte (Atrium) verbonden met een nieuwbouw aan de Gustaaf Callierlaan (New Zebra). Deze renovatie omvatte de integratie van verschillende monumentale kunstwerken, zoals Nagel (2006) van Marnix Verstraeten en Warsubec (2009) van Nick Ervinck op het ovalen binnenplein.

Typering en beschrijving

Dit complex is een voorbeeld van de zogenaamde ‘verbeterde beluiken’, zoals die vanaf de tweede helft van de 19de eeuw onder andere door de stadsbesturen zelf werden opgetrokken in de grotere steden van België. Het betreft arbeidershuisvesting die aan een iets hogere standaard beantwoordt dan de tot dan toe gebruikelijke speculatiebouw (beluiken), maar die in essentie nog steeds opgebouwd is volgens hetzelfde model.

De Cirk – een volksnaam die reeds kort na de bouw ontstond, verwijzend naar de vorm van het binnenplein – omvat een rij van dertien huizen aan de Zebrastraat met een centrale doorgang naar een ovaal, beboomd binnenplein en winkels op de twee hoeken. Op het binnenplein zijn aan weerszijden van deze doorgang vier huizen voorzien en 60 appartementen (vanaf 1930 80), verdeeld over tien panden van drie bouwlagen (vanaf 1930 vier). Het ovale binnenplein was ingegeven vanuit hygiënische overwegingen (optimale bezonning) maar eveneens vanuit de vermeende noodzaak aan sociale controle. Anderzijds besteedde Charles Van Rysselberghe in zijn ontwerp ook veel aandacht aan een goed afscheiding tussen de verschillende woningen (bijvoorbeeld door iedere woning een individuele ingang te geven en een eigen balkon) om het contact tussen de bewoners zoveel mogelijk te beperken, een principe dat het Gentse stadsbestuur zelf reeds vanaf midden 19de eeuw propageerde voor arbeiderswoningen. De eengezinswoningen zorgden voor een zekere sociale differentiatie aangezien deze bedoeld waren voor meer welstellende arbeiders. In de planindeling van de appartementen trachtte Van Rysselberghe zo veel mogelijk aan te sluiten bij de bestaande eengezinswoning, ook al was dit niet optimaal. Modern was wel de aandacht die hij besteedde aan hygiëne (door in ieder appartement een toilet en vuilniskoker te voorzien). De appartementen beschikten over twee slaapkamers, de gezinswoningen over vier of vijf.

De rode bakstenen gevels van de gezinswoningen worden verlevendigd door een omlopende cordon- en kroonlijst in gele baksteen en een rij overhoeks geplaatste bakstenen onder de vensters van de eerste verdieping. Op de benedenverdieping bevinden zich getoogde vensters, op de eerste en tweede verdieping zijn ze rechthoekig en per travee gevat in een verticale, rechthoekige omlijsting met sierpanelen op de borstwering. De gevels op het binnenplein zijn gelijkaardig maar gebogen, geritmeerd door halfronde, bepleisterde deurtraveeën met gegroepeerde trappen. Door de uitbreiding van 1930 werd deze gevel met een bouwlaag verhoogd in rode baksteen met bepleisterd fries en rechthoekig raam.

De gevolgen van de herbestemming begin 21ste eeuw voor het exterieur bleven beperkt tot de toevoeging van enkele transparante liftkokers op het binnenplein, het transparant overdekken van de ruimte tussen de eengezinswoningen in de Zebrastraat en die aan het binnenplein, en enkele kleinere veranderingen aan de gevelopeningen in de Zebrastraat.

Evaluatie

Dit complex werd binnen de thematische inventarisatie van het sociale woningbouwpatrimonium zeer hoge tot uitzonderlijke erfgoedwaarde toegekend (top van de selectie).

Dit 'verbeterde beluik' is het oudste bewaarde sociale wooncomplex van Gent (1907-1908) en één van de oudste appartementsgebouwen van de stad met een unieke aanleg. De verbouwing uit de jaren dertig is een geslaagd voorbeeld van de verdichting uit die periode. Om die reden heeft het bouwkundig geheel een architecturale en stedenbouwkundige waarde. Erfgoedelementen die bijdragen tot de erfgoedwaarde zijn de inplanting (rond een ellipsvormig plein), de homogeniteit van de architectuur, de schaal, vorm, volumewerking (halfronde deurtraveeën), het ritme en de vorm van de muuropeningen, het coloriet en de materialiteit (combinatie van rode en gele baksteen met bepleistering) en de gedenkstenen.

De rechtse zijde van de Zebrastraat wordt voornamelijk bepaald door een merkwaardig complex van sociale woningen (nummers 12 tot 212), eigendom van de Gentse Maatschappij der Werkerswoningen naar ontwerp van stadsarchitect Charles Van Rysselberghe, ingehuldigd in 1908. "de Cirk", omvattende een huizenrij van dertien huizen aan de Zebrastraat met centrale doorgang naar een ovaal, beboomd binnenplein met acht afzonderlijke woningen en tien panden met twee woningen per bouwlaag. Bakstenen straatwanden met drie bouwlagen van respectievelijk zeven en acht traveeën, met afgesnuite hoeken die de doorgang flankeren. De twee hoekpanden waren oorspronkelijk voorzien als winkels.

Getoogde benedenvensters onder bakstenen booglijst. Verticaal gerichte bovenverdieping met rechthoekige vensters die per travee gevat zijn in een rechthoekige omlijsting met sierpanelen op de borstwering. Omlopend cordon en kroonlijst. Gebogen gevelwand op het binnenplein, aanvankelijk met gelijkaardige ordonnantie en geritmeerd door halfrond uitgewerkte deurtravee met gegroepeerde trappen. In 1930 toegevoegde vierde bouwlaag waardoor het oorspronkelijke project van Van Rysselberghe enigszins geschonden werd.