Als voormalige zetel van een kleine heerlijkheid, op de grens met het prinsbisdom Luik, die onder het gezag van de hertogen van Brabant ressorteerde, vormt Orsmaal een illustratie van een oude feodale site waarvan de structuur en configuratie op het terrein nog nadrukkelijk aanwezig zijn. Tot de dorpskern van Orsmaal behoren onder meer de als monument beschermde Hof ten Steen, de Smidskapel of Witte kapel en de Sint-Pieterskerk.

Beschrijving

Het Hof ten Steen omvat de restanten van een 16de-eeuwse heerlijkheid in de dorpskern van Orsmaal. Van de omgrachte waterburcht bleven het algemeen silhouet, de kwadraatstructuur en de noordoostelijke hoektoren.

Schuin tegenover het gemeentehuis, ter hoogte van de kruising van de Helen-Bosstraat en de 3e Regt.Lansiersstraat, bevindt zich de Smidskapel of Witte kapel. Gebouwd door Jan Lowet ter vervanging van een oudere kapel vormt de huidige, octogonale kapel een goed bewaard voorbeeld van een neoclassicistische votiefkapel.

In oorsprong de vroeg 12de-eeuwse eigenkerk, vormt de huidige, 1765 gedateerde, eenbeukige Sint-Pieterskerk een goed bewaard voorbeeld van een bescheiden, classicistische plattelandskerk. De Sint-Pieterskerk met omliggend kerkhof wordt volledig omsloten door een bakstenen ommuring.

Aan de koorzijde van de Sint-Pieterskerk bevindt zich de pastorie, in 1905-1906 gebouwd door de Tiense architect Albert Geens ter vervanging van de oude pastorie met schuur die zich op de aangrenzende percelen bevond. Het L-vormig tracé van de omgrachting, zoals voorgesteld op kadasterplan, is ook op het terrein nog traceerbaar. Van de oude pastorie zelf bleven enkel funderingsresten en twee hekpijlers met smeedijzeren poort in situ bewaard.

De neotraditionele vormgeving van de huidige pastorie met karakteristieke speklagen in gele baksteen en zwaar dakvolume is typerend voor de architectuur van rond de eeuwwisseling. Alhoewel de tuin volledig werd ontmanteld en gedeeltelijk werd opgeofferd voor de aanleg van een parking bleef de karakteristieke bakstenen ommuring met ezelsrug en pilasters voor een groot deel bewaard.

Nog meer oostwaarts bevindt zich een gesloten vierkantshoeve met mogelijk historische band met het kasteel. Het karakteristieke volumespel en de detailafwerking wijzen op een minstens tot de 18de eeuw teruggrijpende kern.

Direct aansluitend op het kerkhof, aan de zuidkant van de kerk, bevindt zich het opmerkelijke complex, Sint-Truidensesteenweg 207, een twee bouwlagen hoog breedhuis met diverse bijgebouwen. In oorsprong het tol- of bareelhuis (1733) vlakbij de Getebrug en begin 19de eeuw in gebruik als schooltje en woning van de onderwijzer, werd het gebouwencomplex in 1866 door de gemeente aangekocht en verbouwd tot school en gemeentehuis. Bepaalde details zoals de kwartsieten plint en de rechthoekige witte natuurstenen omlijstingen verwijzen nog naar het 18de-eeuwse tolhuis. Later volgden nog aanpassingen tot bij de omvorming tot graanmolen.

De noordzijde wordt de Helen-Bosstraat gedomineerd door het anno 1904 gedateerde, pittoresk ogende gemeentehuis annex school, zoals de pastorie en vermoedelijk ook de woning Roumieux aan de steenweg een ontwerp van architect Geens. Het hoort stilistisch thuis in de eclectisch geïnspireerde late neogotiek (circa 1885-1914) waarbij elementen van traditionele landelijke architectuur worden verweven met de kleureffecten eigen aan de art nouveau. Typerend zijn de sterke kleurcontrasten ontleend aan diverse bak- en natuursteensoorten, geglazuurde tegels en de opvulling van de boogvelden met goudkleurige reliëftegels. Overwegend 19de-eeuwse hoevegebouwen vervolledigen deze straatwand.