Gors-Opleeuw is een typisch Haspengouws kasteeldorp in het noordoosten van de fusiegemeente Borgloon aan de grens met Kortessem, waar rond het dorpsplein een aantal belangrijke gebouwen gesitueerd zijn: de Sint-Martinuskerk, de pastorie, het kasteel van Gorsleeuw en de kasteelhoeve met het kasteelpark, de rijschool en een bakhuis.

Historiek

Gorsleeuw en Opleeuw worden reeds in 980 vermeld in de ‘Vita Landoaldi’ van Heriger als "Leuva" of "Lueva" en "Subleva" of "Sublueva" (Leeuw en Opleeuw, van het Germaanse Hlaiwa, grafheuvel). In de 13de eeuw verandert de naam Leeuw in Gorsleeuw, een samentrekking van Godfriedsleeuw, naar ridder Godfried van Leeuw.

De oudste bewoningssporen klimmen op tot de Romeinse periode. Gors-Opleeuw is een leen van de graven van Loon. Sinds de late middeleeuwen bestaan er twee Loonse heerlijkheden met volledige rechtsmacht: Gorsleeuw in het zuidoosten en Opleeuw in het noordwesten. In de 13de eeuw is Gorsleeuw in het bezit van de familie van Leeuw, met als oudst gekende heer Godfried van Leeuw, die in 1220 als getuige vermeld wordt in de stichtingsakte van Alden Biesen. De familie van Gelinden is heer van Gorsleeuw in de 14de en 15de eeuw, de familie van den Bosch van 1436 tot in de 17de eeuw. In 1639 komt de heerlijkheid in handen van de familie van Bodbergen en vervolgens van de familie de Copis.

De kabinetskaart van de Ferraris (1771-1777) geeft de dorpskern weer met onder andere het kasteel, de kasteelhoeve en de kerk. De dorpskern ligt in een landelijke omgeving en wordt omgeven door omhaagde weilanden en boomgaarden. Daarrond komen akkers voor. Het traject van de Hoogstraat is duidelijk herkenbaar. Hagen duiden de perceelsgrenzen aan. Op de kaart van Vandermaelen (1846-1854) heeft het dorp een gelijkaardige opbouw. De nieuwe kasteelhoeve bevindt zich op dat moment ten zuiden van het kasteel. De boomgaarden zijn verdwenen en vervangen door weiland en akkers.

Beschrijving

Gors-Opleeuw, op het overgangsgebied tussen Droog- en Vochtig-Haspengouw dorp, ligt op een plateau, dat - op sommige punten zeer steil - afdaalt van zuid (circa 100 meter) naar noordwest (circa 65 meter). Het nederzettingspatroon van het zuidoostelijk gelegen Gorsleeuw is dat van een Droog-Haspengouws hoopdorp met een vrij sterke concentratie aan bebouwing, op de westelijke oever van de Mombeek. In de dorpskern bevinden zich de kerk, kasteel en kasteelhoeve zich nabij het kruispunt Hoogstraat-Sint-Martinusstraat. Rondom strekt zich het traditionele agrarische landschap met akkers en grasland uit met deels bewaarde historisch stabiele percelering en verspreide grote hoeven.

Kasteel van Gorsleeuw met kasteelhoeve en park

Het kasteel was vanaf de 13de eeuw de residentie van de heren van Gorsleeuw. Het oude deels 17de-, deels 18de-eeuwse kasteel met neerhof-opperhofstructuur werd circa 1820 in classicistische stijl verbouwd door de familie de Copis, toen heren van Gorsleeuw. In zijn huidige vorm heeft het kasteel een asymmetrisch grondplan met een lange zuidelijke vleugel en een korte noordelijke vleugel, met elkaar verbonden door een dwarsvleugel. Het hoofdvolume is een witgekalkt bakstenen gebouw met classicistische ordonnantie, ontworpen door M. Raskin, met rechthoekige beluikte vensters, grotendeels onder een mansardedak gewolfde uiteinden. Kenmerkend is het monumentale middenrisaliet, gemarkeerd door vier Ionische zuilen onder een hoofdgestel en een koepeldak dat aansluit bij het mansardedak. Het gebouw is volledig onderkelderd en omvat resten van kelders van de afgebroken vleugels. De dwarsvleugel en noordelijke vleugel dateren uit de 18de eeuw. Aan de dwarsvleugel werd in 1923 een ronde toren aangebouwd.

De gesloten hoeve hoorde tot 1965 bij het kasteel van Gorsleeuw. De kasteelhoeve verving in de eerste helft van de 19de eeuw het oorspronkelijke neerhof onmiddellijk ten westen van het kasteel. De bakstenen gebouwen van het hoevecomplex, met twee bouwlagen onder zadeldaken (deels leien, deels mechanische pannen), zijn gegroepeerd rondom een rechthoekig, gekasseid erf met een mestvaalt naast de noordwestelijke stalvleugel. Ook de ruimte tussen de hoeve en de straat is gekasseid. Aan de erfzijde zijn de gebouwen wit geschilderd. Het complex wordt gekenmerkt door kalkstenen hoekkettingen. De zuidoostelijke vleugel omvat de inrijpoort, met links het woonhuis en rechts stallen en een houten duiventil boven de poort aan de erfzijde. Achteraan het erf, in de noordwestelijke vleugel, is een dubbele dwarschuur ondergebracht.

Het ten dele bewaard landschappelijk park bij het kasteel werd aangelegd in het tweede kwart van de 19de eeuw, toen ook het oude kasteel in classicistische stijl werd verbouwd. Overblijvende elementen zijn het hek, de parkmuur, enkele oude bomen, de verlandschappelijkte slotgracht met eiland en rustieke brug, een ruïnefolly en de serre in de oude moestuinruimte. Er is een duidelijke visuele relatie tussen de voortuin en het dorpsplein met de hoger gelegen kerk en haar kerkhofmuur. Het domein is vanuit de Hoogstraat en vanuit de Mellenstraat toegankelijk, waar het domein aansluit bij de dreef naar de steenweg Sint-Truiden/Tongeren. Deze kasteeldreef werd vóór 2007 gedeeltelijk opnieuw beplant met dwergkers (Prunus fruticosa 'Globosum') en wordt omgeven door akkerland.

Sint-Martinuskerk, kerkhof en pastorie met tuin

De Sint-Martinuskerk is gesitueerd in een ruim ommuurd kerkhof met enkele merkwaardige lindebomen (Tilia), op een hoogte in het oude dorpscentrum van Gorsleeuw. De plattegrond beschrijft een driebeukig schip van vijf traveeën (circa 1775) met transept, rechthoekig koor en sacristie ten noordoosten (1906-1907) en een voorstaande gotische toren uit de 14de of 15de eeuw. Op het kerkhof bleven talrijke hardstenen grafkruis in uit de 17de eeuw bewaard en enkele 19de-eeuwse graftombes.

Ten zuiden van de kerk bevindt zich de 19de-eeuwse neoclassicistische pastorie, gebouwd door Lambert Jaminé. Dit gebouw verving de oude pastorie die in 1624 werd gebouwd. Het alleenstaand dubbelhuis telt drie en aan de achterzijde vijf traveeën en twee bouwlagen onder een zadeldak. De bakstenen lijstgevel is sober uitgewerkt en wordt gekenmerkt door een middenrisaliet en hoekpilasters, een bakstenen plint met hardstenen afzaat en cordonvormende lekdrempels in de tweede bouwlaag. Bij de pastorie staan twee gietijzeren lantaarns, mogelijk voormalige gaslantaarns. De pastorie is gelegen in een ommuurde tuin. Pastorie en kerkhof kregen een gemeenschappelijke ommuring met een pastoorsdeurtje naar de kerk en een inrijhek aan de Martinusstraat. Het smeedijzeren inrijhek van drie vleugels, hangt in twee classicistische hekpijlers van blauwe hardsteen met gladde schacht, sokkel en geprofileerde lijst onder de deksteen.

Het straatbeeld wordt bepaald door de bewaarde beboomde rand van de pastorietuin, door de linden op het plein naast de kerk en door het door gietijzeren kolommen geritmeerde smeedijzeren hek op de kerkhofmuur, dat achttien traveeën en twee toegangspoorten telt.

Bakhuis, manege en gietijzeren pomp

Tegenover de kasteelhoeve van Gorsleeuw, aan de zuidkant van de Hoogstraat, werd in het begin van de 19de eeuw een monumentaal bakhuis gebouwd. Het gebouw sluit met een smal muurtje aan bij de 19de-eeuwse rijschool. Deze manege telt zes traveeën en wordt gekenmerkt door twee halfronde vensters met metalen roedeverdeling in de kopgevels en een gevelsteen met een steigerend paard. Ten oosten van beide gebouwen is de Sint-Martinuskerk met kerkhof gelegen. Op het dorpsplein, de kruising van de Hoogstraat met de Martinusstraat, staat een neogotische gietijzeren pomp van 1845 die in 1905 vanuit Tongeren werd overgeplaatst.

Gesloten hoeve

Aan de oostzijde van de Martinusstraat, tegenover de kerk, bevindt zich een gesloten hoeve met dorpscafé, waar vroeger een brouwerij gevestigd was. In de zijgevel van het woonhuis is een jaarsteen "1731" aangebracht. De hoeve werd in de 19de en 20ste eeuw aangepast. Het complex is reeds afgebeeld als semi-gesloten geheel op de Ferrariskaart (1771-1777).

Het café-woonhuis is een bakstenen breedhuis van één bouwlaag onder een zadeldak met recent parement en ordonnantie aan de straatgevel. Aan de overzijde van het erf met gekasseide oprit bevindt zich een dwarsschuur onder een zadeldak (Vlaamse pannen). Deze schuur vertoont restanten van vakwerk met bakstenen vullingen. Ook de aangebouwde varkensstallen onder een lessenaarsdak zijn opgebouwd in vakwerk met bakstenen vullingen. Aan de overige zijden van het erf bevinden zich enkele recentere dienstgebouwen.