De Galgenberg, gelegen aan de grens van de stadsvrijheid, vormde de executieplaats van de vrijheid Tongeren.

Fysische geografie

Topografie, geologie en bodem

Het gebied bevindt zich ten noordoosten van Tongeren. De Gousbeemdstraat vormt de noordelijke begrenzing, de Maastrichtersteenweg (N79) de zuidelijke begrenzing. De bebouwing langs het Gilliswinhof vormt de westelijke grens. Een holle weg vormt de oostelijke uitloper van dit landschap.

De Galgenberg vormt de sluitsteen van een amfitheatervormig erosiegebied, waardoor deze tertiaire kleiketen een natuurlijke wal vormt tussen de Jeker (Maasbekken) en de Demer (Scheldebekken). De Galgenberg, met een maximale hoogte van 125 meter +TAW, vormt de scheiding tussen beide bekkens. Droge geuldepressies, opgevuld met colluviaal leem, reiken aan weerszijden van de flanken van deze berg tot een hoogte van 115 meter +TAW. Beide stroomgebieden zijn van elkaar gescheiden door de solide kleidrempel van Berg-Henis-Riksingen, die ervoor behoedt dat de Jeker noordwaarts doorbreekt en die ertoe bijdraagt dat het Demerbrongebied gemodelleerd werd tot een geomorfologische merkwaardigheid. De bronvertakkingen van de Demer worden gestuwd door de Galgenberg en dit op de ondoorlaatbare kleilagen van de Groep Tongeren (Formatie van Borgloon, zwarte klei met schelpenresten). Het massief van de Galgenberg heeft weerstand geboden aan de vervlakking waardoor de leemstreek een schiervlakte van Haspengouw is. Op de Galgenberg komt een geologische ontsluiting van de mergelhoudende zanden van Alden Biesen (tertiair) voor.

Bodemkundig zijn er veel textuurtrappen (klei, zand, zandleem) en drainageverschillen die rechtstreeks in het cultuurlandschap en de flora tot uiting komen. Op de heuveltop van de Galgenberg komen zwak tot matig gleyige zware kleigronden met onbepaalde profielontwikkeling (bodemtype Udx) voor. Deze kleigronden vallen samen met het gebied waar de Groep Tongeren voorkomt. Op de steile hellingen en onder de taluds worden leemgronden met een textuur B horizont en een kleisubstraat beginnend op geringe diepte (bodemtype uAba) aangetroffen. Deze bodems hebben zich ontwikkeld in het pleistocene loessdek. In de lager gelegen gebieden heeft het leemmateriaal afkomstig van de hoger gelegen plateaugronden zich opgestapeld. Zo ontstonden in colluviale droge leemdepressies droge leembodems zonder profiel (bodemtype Abp). Tenslotte komen er nog leemgronden met textuur B horizont voor (bodemtype Aba).

De Galgenberg, met zijn holle wegen, glooiingen en taluds, heeft een hoge visuele belevingswaarde voor de Zuid-Limburgse leemstreek.

Vegetatie

De hellingen worden ingenomen door akkers en grasland. Het hoogste deel van de Galgenberg is bebost. In het oosten komen enkele populierenaanplanten voor. Het bos op de Galgenberg behoort tot het eiken-haagbeukenbos. In 1985 werden hier talrijke voorjaarsbloeiers aangetroffen, onder andere muskuskruid (Adoxa moschatellina), look-zonder-look (Alliaria officinalis), bosanemaan (Anemone nemorosa), gevlekte aronskelk (Arum maculatum), speenkruid (Ranunculus ficaria), stompsporig bosviooltje (Viola riviniana), bosviooltje (Viola reichenbachiana), maartsviooltje (Viola odorata) en gulden boterbloem (Raunculus auricomus). Het voorkomen van muskuskruid, gevlekte aronskelk, heksenkruid (Circaea lutetiana), klimop (Hedera helix), zeegroene rus (Juncus inflexus) en keverorchis (Listera ovata) duiden op een basische bodem. Op de Galgenberg komen volgende kalkplanten voor: zeegroene zegge (Carex flacca), bosrank (Clematis vitelba), kardinaalsmuts (Europalus europaens), knautia (Knautia arvensis), marjolein (Origanum vulgare) en sleutelbloem (Primula veris). In vergelijking tot andere loofbossen lag de soortendiversiteit rond 1985 voor de Galgenberg zeer hoog. Onder andere omwille van het voorkomen van eiken-haagbeukenbos met talrijke voorjaarsbloeiers en kalkplanten op een basische bodem heeft de Galgenberg een belangrijke natuurwetenschappelijke waarde.

De Biologische Waarderingskaart vermeldt de aanwezigheid van een eiken-haagbeukenbos op het hoogste deel, omgeven door soortenrijk, permanent cultuurgrasland. Ten noorden van het bosperceel bevindt zich een bomenrij met een dominantie van zomereik (Quercus robur). In het noordwesten komen tussen het cultuurgrasland bomenrijen met een dominantie van populier (Populu) en houtkanten met een dominantie van meidoorn (Crataegus) of vlier (Sambucus) voor. Het noordoostelijk deel van het gebied omvat naast populierenaanplanten ook, ruderaal olmenbos, struweelopslag, bomenrijen met dominantie van populier (Populus) en houtkanten met dominantie van gewone es (Fraxinus exelsior), meidoorn (Crataegus), iep (Ulmus) of populier (Populus). De holle weg in het oosten heeft grazige of beboste taluds.

Cultuurhistorisch landschap

De Galgenberg heeft een grote cultuurhistorische waarde. Op het terrein werden neolithische silexfragmenten en een kleine, gepolijste silexbijl aangetroffen. Uit de Romeinse periode dateren een villa met dakpannen en aardewerkfragmenten.

In 1385 werd de Galgenberg reeds vernoemd als “Plaetse van justitie” voor de buitenburgers van de vrijheid Tongeren, tegen wie de doodstraf uitgesproken werd. De inwoners van Tongeren zelf werden nabij het perron op de markt opgeknoopt. Omstreeks 1717 wordt de galg cartografisch als een drieledig stel voorgesteld. Plaatsnamen als Bodelo (beulsbos), het Paradijs en de Kraaischotel herinneren aan dit verleden. De kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) geeft op de locatie van de Galgenberg een galg weer, te midden van akkers. Ten noordoosten van de galg wordt een omhaagd bosperceel weergegeven.

Omwille van zijn hoogte had de Galgenberg een strategisch belangrijke positie. Er werden dan ook talrijke veldslagen geleverd. De Franse troepen legden in 1745 bij de Slag van Lafelt een versterking aan op de Galgenberg en verbonden ze langs de heuvels van de parochiekerk en de Trappaertsberg met de stad Tongeren. Mogelijk is de omwalde ophoging, in de volksmond gekend als “Kraaischotel”, hier een overblijfsel van. Tijdens een schermutseling sneuvelde hier Philippe de Gauwen, neef van de bekende veldmaarschalk Pieter Arenberg uit Tongeren-Berg onder de Franse koningen Lodewijk XIV en XV. In 1831 stelden de Hollanders op de Galgenberg hun batterijen op. Een pestepidemie doodde bijna al hun paarden. Rond 1937-1938 sloeg het Belgische leger een deel van het terrein aan. Dit deel werd omheind voor een gebruik als munitieopslagplaats. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd een groot deel van het terrein door de Duitse bezetter gebruikt als oefenterrein. Na 1944 werd het gebied opnieuw voor landbouwdoeleinden gebruikt. In 1958 gebeurde de onteigening van 33 hectare op de Galgenberg, die echter nooit en militaire functie kreeg, door het Ministerie van Defensie. In juni 1959 werden de toegangsweg en de gebouwen alsook de omwalling aangelegd. Enkele jaren later werd het terrein verhuurd als weiland.