De dorpskern van Binkom is gelegen op een zuidelijk georiënteerde helling die de vallei van de Spelthofbeek domineert en omvat onder meer de Sint-Jan-de-Doperkerk, de pastorie, een dorpswoning (circa 1860), een café, een kosters- en fruittelerswoning, een 1785 gedateerd boerenhuis, een herberg en hoevecomplex.

Historiek

De oudste figuratieve bron voor de dorpskern van Binkom is terug te vinden in het kaartboek van de abdij van park uit 1655. Kaart 53 geeft een schematische voorstelling van een bescheiden dorp met de door een kerkhof omringde parochiekerk en aansluitend, een kleine agglomeratie van een zevental woningen die zich overwegend langs de huidige Kerkstraat uitstrekt. Als dit kleine Hagelandse dorp, langs de weg van Tienen naar Aarschot, in het verleden al enige bekendheid genoot, dan was dit grotendeels te danken aan de aanwezigheid van de Hospitaalridders van Sint-Jan van Jeruzalem die er sinds 1218 tiendenrecht bezaten.

De Hospitaalorde of latere orde van Malta – niet te verwarren met de Tempeliers – ontstond vlak na de eerste kruistocht en had aanvankelijk de taak om pelgrims een veilige doorgang te verlenen naar het Heilige Land. De leden van de orde waarvan de stichting in 1113 bij pauselijke bul werd bekrachtigd waren doorgaans van de adel en legden de drie geloften af. De orde verwierf haar talrijke bezittingen voornamelijk door schenkingen van meestal cijns, renten en tienden en genoot vanwege de wereldse heersers tal van privileges waardoor ze zich een stevige machtspositie kon uitbouwen.

Op het einde van de 12de eeuw telde de Hospitaalorde, verspreid over Europa, tal van vestigingen of huizen waarin doorgaans een kleine gemeenschap van twee tot drie broeders leefden.

De vier huizen in Oost-Brabant namelijk Leuven, Binkom, Boschelle (Hakendover) en Walsbergen (Wommersem), waarvan enkel de twee laatsten bleven bewaard, ressorteerden onder de Commanderij van Chantraine in Huppaye, in Waals-Brabant. De meeste huizen van het Hospitaal op het platteland waren grote pachthoeven al dan niet voorzien van een huiskapel.

Sinds wanneer de Hospitaalridders in Binkom, vlakbij de kerk, over een herenhoeve - het pachthof van Chantraine, later verbasterd tot Santroy of Santro – beschikten is niet bekend. De oudste vermelding klimt niet verder op dan 1400.

De Ferrariskaart (circa 1770) toont een ten westen en aan de voet van de kerk gelegen, vrij omvangrijk complex van in los verband rond een onregelmatig binnenhof gegroepeerde gebouwen met iets verderop het voormalige kasteelgoed van de heren van Binkom, nu rustoord Oase. Opmerkelijk is tevens de kleine agglomeratie van woningen ten oosten en ten zuiden van de kerk, waarvan de algemene configuratie tot op heden niet ingrijpend veranderd is. Na de Franse Revolutie kwam het hof van Chantraine samen de aangrenzende percelen in privé-bezit waarna het rond 1889 met de grond werd gelijk gemaakt.

Tot het midden van de 19e eeuw was de huidige Kerkstraat een stuk breder dan nu en kende ten westen van de pastorie een pleinachtige verbreding waar het hof van Chantrijn op uitgaf, alsook het inmiddels verdwenen deel van de Kwikkelbergstraat dat in zuidelijke richting liep. Ten oosten van deze verdwenen weg lag het Spelthof, een weiland dat hoorde bij het hof van Chantrijn. In de tweede helft van de 19de eeuw werd er een nieuwe, rechte toegangsweg aangelegd van de Tiensesteenweg naar het kasteel van Binkom (de Kasteelstraat). De poortpilasters die binnen het dorpsgezicht zijn opgenomen dateren uit die periode. Wellicht verdween toen ook het deel van de Kwikkelbergstraat dat naar de kerk liep door de aanleg van een oost-west georiënteerde steilrand. Het kerkhof werd in het begin van de 20e eeuw uitgebreid naar het zuiden ten koste van de huidige Kerkstraat. Het voormalige gemeentehuis dat zich op het openbaar domein bevond, werd toen afgebroken.

Beschrijving

Het centrum van Binkom, doorsneden door de Tiensesteenweg, is gelegen op een zuid georiënteerde helling die de vallei van de Spelthofbeek domineert. De kerk die staat op een hoogte van 83 meter boven de zeespiegel, is in de ruime omgeving waar te nemen. De atypische structuur van Binkom – de kerk ingeplant langs de steenweg en de oudste bebouwing geconcentreerd ter hoogte van de kruising met de Kerkstraat – heeft wellicht veel te maken met de aanwezigheid van het recent afgebroken kasteel van de heren van Binkom (nu Home Oase) en van het nog sinds langer verdwenen hof van de Hospitaalridders van Chantraine. De als parkgebied ingekleurde onbebouwde percelen, ten westen en ten zuiden van kerk en dorpsbebouwing, vormen hiervan betekenisvolle getuigen. De glooiende weide en vroegere boomgaard aan de voet van de kerk vormt de locatie van voormalige hof van Chantraine. Het akkerland aan de overzijde van de Kerkstraat dat afhelt naar de Spelthofbeek behoorde tot het hofareaal. De overgang tussen het akkerland en de Spelthofbeek bestaat uit een aanzienlijk talud dat begroeid is door een met Robinia’s gedomineerde houtkant. Ten zuiden van de Spelthofbeek ligt een vlakker perceel dat grenst aan de 19de-eeuwse toegangsweg tot het kasteel van Binkom. Aan het einde van deze toegangsweg herinneren twee neoclassicistische natuurstenen pijlers onder een hardstenen deksteen en een smeedijzeren pijlpunthekken nog aan het verdwenen kasteel.

Aan oost- en zuidzijde wordt de Sint-Jan-de-Doperkerk omringd door een vrij compacte, tot het laatste kwart van de 18de eeuw opklimmende bebouwing van individuele panden en complexen, gesitueerd langs de Tiensesteenweg en de Kerkstraat, de vroegere Plaats, een pleinvormige verbreding ter hoogte van de kerk waar zich tot circa 1860 het eerste gemeentehuis bevond.
Vlak tegenover de zuidtoegang van het kerkhof staat de pastorie, laatste bebouwing van de Kerkstraat die nu doodloopt op de vroegere kasteelsite.

Kerkstraat 2: voorheen witgekalkte, bakstenen dorpswoning (circa 1850) van zeven traveeën en anderhalve bouwlaag onder vernieuwd pannen zadeldak. Rechthoekige vensters en deur met beglaasd bovenlicht met bloemmotief (linkse deur later toegevoegd) in een plattebandomlijsting van Gobertange; houten zolderluiken met ruitmotief.

Tiensesteenweg 90: voormalig café, kosters- en fruittelerswoning in de vorm van een semi-gesloten rechthoekig, bakstenen complex bestaande uit een woonhuis (eerste helft 20ste eeuw) met aanleunende stal- en schuurvleugel en kleinere 19de-eeuwse bijgebouwen, gegroepeerd rond een binnenkoer. Ruim, beeldbepalend en symmetrisch opgevat hoekpand van twee en een halve bouwlaag en vijf traveeën, waaronder de hoektravee, onder een zwartpannen schilddak, op rijk uitgewerkte houten kroonlijst met tandlijst en uitgelengde consoles. Decoratief gebruik van contrasterende witte baksteen voor de dubbele sierbanden, en boven de latei. Origineel houten, witgeschilderd schrijnwerk voor de twee- en driedelige houten ramen (rolluiken gelijkvloers), twee zoldervensters en voor de fraaie, beglaasde dubbele deur met bovenlicht, versierd met tandlijst, reliëfpanelen en diamantkop- en dropmotief. Tegen de achtergevel een waterpomp en een opmerkelijke oude blauweregen, in de vroegere boomgaard onder meer een treures.

Tiensesteenweg 63: aan straatkant met een ijzeren hekken afgesloten, voormalig hoevecomplex bestaande uit een haaks op de straat ingeplant woonhuis met aanleunende (tot woning omgevormde) stal, een (tot stal omgevormde) kleine dwarsschuur en recentere bijgebouwen rond een verhard erf. Vermoedelijk circa 1860 te dateren bakstenen dubbelhuis van drie traveeën en twee bouwlagen onder een zwak hellend, vernieuwd pannen zadeldak met muurvlechtingen. Door lisenen, verticaal gelede erfgevel met licht getoogde venster- en deuropeningen, met decoratief gebruik van hardstenen boogstenen en vernieuwd schrijnwerk.