Het Sas van Bornem, de oudst bewaarde mechanische sluis van België van 1589-1592, verbond de Oude Schelde met de Schelde en werd aangelegd om de Oude Schelde toegankelijk te maken voor de scheepvaart vanuit de Schelde. In de tweede helft van de 20ste eeuw raakte het sas in onbruik.

Historiek

Door een wijziging in de loop van de Schelde gedurende de 12de eeuw werd een bocht in de stroom afgesneden. Deze oude Scheldearm werd reeds in de 13de eeuw ingedijkt, maar bleef toch nog via een duikelaar verbonden met de nieuwe loop. In 1589 werd beslist de Oude Schelde weer toegankelijk te maken voor scheepvaart. Bouwheer was vrijheer van Bornem Pedro Coloma, die met de bouw van het sas ervoor zorgde dat Bornem zich economische en cultureel kon uitbouwen. Het Sas van Bornem is in ons land de oudst bewaarde mechanische sluis en dateert van 1589-1592.

Het sas werd gebouwd in de Scheldedijk op de plaats van een duikelaar langs waar de Oude Schelde via een waterloop in de Schelde afwaterde. Het bleef de afwateringsfunctie behouden, telkens bij eb konden de deuren geopend worden zodat de binnenwateren doorheen de geul in de schorren in de Scheldestroom konden terechtkomen (het spuien). Ook andersom kon nu bij vloed water binnen genomen worden indien nodig. Daarnaast had het sas de belangrijke functie de Oude Schelde toegankelijk te maken voor de scheepvaart vanuit de Schelde. Hiervoor werd de saskil (de geul doorheen de schorre en slikke) verdiept. Ook de verbindingsloop achter het sas naar de Oude Schelde toe was (ook voor de bouw van het sas voer men waarschijnlijk reeds in beperkte mate op de Oude Schelde aangezien deze tot dicht bij de Schelde kwam) of werd verder (dit is niet af te leiden uit de beschikbare literatuur) ingericht voor de scheepvaart.

Op de Landmeterskaart van Castelyne van Bornem, in 1637 opgesteld door Jeremias Semeelen, is halverwege deze loop een uitwijkplaats en/of zwaaikom waar te nemen. Gezien zijn ideale ligging is aan te nemen dat deze werd aangelegd. De loop was ook merkelijk breder dan op het moment van de bescherming (20 à 25 meter ten opzichte van 7,5 à 9 meter). De uitwijkplaats en/of zwaaikom verdwijnt al in de 18de eeuw. De kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) geeft ze niet meer weer. Eind 18de eeuw werd een nieuwe uitwijkplaats/zwaaikom gegraven in de saskil tegen het sas aan (buitengaats). Op de kaart van Vandermaelen (1846-1854) is deze uitstulping van de saskil ingetekend.

Op de Landmeterskaart uit 1637 is ook het bruggetje over het sas ingetekend. De weg verliep op de dijken van de inpolderingen en op de Steendamdijk. Deze dijk, die vermoedelijk in 1321-1322 gebouwd werd, damde het stroomafwaartse gedeelte af van de Oude Schelde, die toen reeds aan beide uiteinden verzand was. Hierdoor was de Oude Schelde van de nieuwe bedding van de Schelde afgesloten. De Steendamdijk is de landinwaartse dijk rond de Binnenpolder, die pas rond 1600 is ingepolderd door de aanleg van een dijk tussen de Schelde en dit gebied.

De Landmeterskaart geeft ook de eerste bebouwing weer ter hoogte van het sas aan de Steendamdijk, namelijk het sashuis en een tweede woning. Volgens de Ferrariskaart is deze bewoning reeds uitgebreid tot aan de Oude Schelde, zoals dit ook het geval is ten tijde van de bescherming.

Tot 1950 werd hout uit Bornem over de Oude Schelde via het Sas naar de scheepswerf van Temse vervoerd en van de steenbakkerijen uit de Rupelstreek werden dan weer steenschepen via het Sas naar de kaai van Bornem getrokken. In 1961 raakte het Sas in onbruik omdat twee stellen sasdeuren bij giertij werden vernietigd (hierbij overstroomden Bornem en Weert) en omdat er een vaste dijk werd gebouwd. De sluis werd vernieuwd in 1961, maar raakte in onbruik sinds de nieuwe uitwateringssluis aan de Dijkstraat in 1981 (Sigmaplan) in gebruik werd genomen. De algemene configuratie van de omgeving van het sas bleef tot het begin van de jaren 80 van de 20ste eeuw vrijwel ongewijzigd, ondanks het feit dat er reeds lang geen scheepvaart meer is. Door de aanleg van een vaste dijk in het kader van het Sigmaplan verdwijnt de saskil volledig: enerzijds verloopt het dijklichaam er dwars doorheen en anderzijds zou de geul door verlanding geheel verdwijnen.

Na de bescherming als monument van het Sas en als dorpsgezicht van de verbindingsarm bij ministerieel besluit van 18 november 1991 werden het Sas en zijn omgeving in 2001 volledig gerestaureerd.

Beschrijving

De noordgrens van het beschermde dorpsgezicht wordt gevormd door de nieuwe, in het kader van het Sigmaplan aangelegde dijk. Deze werd gebouwd in de saskil en de omgevende schorren. Hierdoor is een deel van het historische geheel van het sluissysteem verdwenen. Voor het sas wordt de laagte van de vroegere saskil bewaard als een vijver (tussen de verschillende dijklichamen). Achter het sas bevindt zich de 7,5 à 9 meter brede, kronkelende verbindingsloop die in de Oude Schelde uitkomt. Aan de westkant ervan bevindt zich de oude Steendamdijk die de westgrens van de afbakening vormt. Deze dijk, waarop nu een vrij brede weg is aangelegd die over het sas gaat via een bruggetje, is op een voor de streek karakteristieke manier afgeboord met een rij notelaars. Tussen de bochtenrijke dijk en de waterloop zijn een aantal landelijke woningen, een boerderij en het sashuis (een café-restaurant) gelegen. De tuinen komen tot tegen de waterloop. Aan de andere kant van de verbindingsloop is er een gevarieerde begroeiing met streekeigen vegetaties, weilanden, oude boomgaarden en aanplanten van Canadapopulieren met ondergroei aanwezig. In het noordoosten van het beschermde dorpsgezicht (ten zuidoosten van het sas) ligt een hoogstamboomgaard met appel (Malus domestica) en peer (Pyrus). Ten noordwesten van het sas bevindt zich langs de weg een Italiaanse populier (Populus nigra ‘Italica’). Deze bakenboom heeft een stamomtrek van 3,23 meter (gemeten op 1,50 meter hoogte, opname in 2012).

Het Sas bestaat uit een intacte sluiskom, drie paar eiken sluisdeuren met afnemend hoogtepeil en sluiskil. De gehele aanleg, inclusief de sluiskil, heeft een lengte van circa 250 meter.

Ten westen van het sas is de herberg Sashuis gesitueerd. Het sashuis, de herberg en het tot restaurant aangepast bijgebouw rechts klimmen in kern op tot de 17de eeuw. Voor het sashuis bevindt zich een pleintje met een beeld ‘Hulde aan Tony Van Os’ van H. Lannoye uit 1971. Meer zuidwaarts ligt een gerenoveerde en alleenstaande landelijke woning van circa 1867.

De verbintenis met de constructie van het sas, de historische configuratie en historische locaties als het sashuis, de binnengaatse zwaaikom en de Steendamdijk geven het beschermde dorpsgezicht een belangrijke historische waarde.