Algemene situering

De Schans van Kelbergen ligt tussen Deurne en Vleugt, ten oosten van de Hasseltsebaan. De schans ligt aan de rand van een breed rivierdal waar de Grote Beek, Kleine Beek en Winterbeek vloeien.

Op de digitale bodemkaart van Vlaanderen is de Schans van Kelbergen goed herkenbaar als een opgehoogde grond. De ligging van de schans in een nat gebied wordt bevestigd door de bodems in de onmiddellijke omgeving. Direct rondom de schans komen natte tot zeer natte lemige zandbodems zonder of met onbepaalde profielontwikkeling voor.

Archeologische nota

De Zuidelijke Nederlanden vormden vanaf het midden van de 16de eeuw tot en met het begin van de 18de eeuw voortdurend het decor van strijdtoneel. Voor de plattelandsbevolking was het een periode van plundering, gijzeling, uitbuiting, geweldpleging, armoede en ellende. Aangezien ze van de hogere overheden geen hulp kregen, moest de boerenbevolking zelf voor hun bescherming en verdediging zorgen. Herhaaldelijk werd de plattelandsbevolking geplaatst voor de keuze tussen zelfverdediging, betalen, diplomatieke actie, vluchten en verkommeren.

Vanaf het eind van de 16de eeuw nam de boerenbevolking zijn toevlucht tot kleine vluchtoorden die hen moest beschermen tegen plunderende soldaten: de schansen. Een beleg door een leger konden deze schansen zeker niet doorstaan. Op de Limburgse zandgronden bouwde vrijwel ieder dorp en gehucht een schans om mensen en vee in (betrekkelijke) veiligheid te kunnen brengen. Verder zijn dergelijke ‘boerenschansen’ ook bekend uit de oostelijke delen van de Belgische provincies Vlaams Brabant en Antwerpen. In Nederland komen ze met enige regelmaat voor in Midden Limburg en sporadisch in Noord Limburg en Noord Brabant.

De schansen werden meestal aangelegd op gemeenschapsgrond, vooral in natte gebieden zodat de grachten vol water bleven en de vijand moeilijk kon doordringen. De verdediging bestond vooral uit de geïsoleerde ligging. Mocht de schans ontdekt worden, dan boden de grachten, een wal (eventueel beplant met doornstruiken) en de gewapende bewoners nog enige vorm van verdediging. Over de interne structuur van schansen is maar weinig bekend. Het archeologisch bodemarchief van de schansen is dan ook de voornaamste bron van informatie.

Uit onderzoek bleek dat van de Schans van Kelbergen diverse unieke archiefdocumeten bewaard zijn gebleven. Naast een afschrift van de oprichtingsakte van de schans als gemeenschapsgoed, zijn ook schansboeken bewaard gebleven.

In diverse bronnen wordt vermeld dat de schans van Kelbergen is opgericht in 1629. Deze vermelding berust op een akte waarin wordt gemeld dat de schans als gemeenschapsgoed is opgericht op 26 juni 1629. Deze akte geeft niet de oprichting van de schans zelf aan, maar wel de stichting van de schans als gemeenschapsgoed.

Kort na deze stichting als gemeenschapsgoed zijn al schansmeesters gekozen. Tot op heden zijn er nog steeds drie schansmeesters. Uitzonderlijk is dat van de Kelbergse schans nog twee schansboeken, vanaf 1725, bewaard zijn gebleven (bezit huidig schansmeester André Goossens). Het oudste boek is verloren gegaan. De boeken geven een goed overzicht van de organisatie en gebeurtenissen met betrekking tot de Kelbergse schans.

Op basis van de akte uit 1629 kunnen we ons ook een idee vormen van de opbouw van de schans. Aan de schans was een klein erfje gelegen. Ook wordt een dijk en een voorschans (in de bezitting van Bamps) genoemd. Het is niet duidelijk of deze voorschans in het al genoemde erfje lag. Via deze voorschans konden de ingezeten van Kelbergen, Peer en Blanklaer de schans bereiken met hun vee. In 1640, 1641, 1644 en 1661 wordt er in bronnen gesproken over (meerdere) huizen op de schans. Ook de schansboeken geven informatie over de opbouw. Omstreeks 1725 was het schanshuis (mogelijk de voormalige portierswoning) zodanig vervallen dat besloten werd het af te breken en de stenen publiek te verkopen (tussen 1725 en 1739). Ook de schanspoorten werden verkocht. Blijkbaar was het schanshuis (voor een deel) met stenen gebouwd. Ook was er nog steeds een poort aanwezig. In 1748 zou er echter volgens andere bronnen nog sprake zijn van een schanshuis.

Op de Schans van Kelbergen werd een verkennend booronderzoek en een geofysisch onderzoek uitgevoerd. Bij het verkennend booronderzoek zijn in totaal 135 boringen verricht. Er is geboord tot maximaal circa 1,9 m onder het maaiveld.

Uit het booronderzoek blijkt dat naast de voorschans en de noordzijde van de hoofdschans, ook het perceel ten noorden van de schans is opgehoogd. De precieze functie van deze ophoging is niet duidelijk. De vermoedelijke uitbouwsels aan de zuidkant komen op het weerstandbeeld zeer duidelijk tot uiting in het geofysisch onderzoek. Vooral de zuidoostelijke uitbouw is nog goed herkenbaar.

Evaluatie van de bewaringstoestand en motivatie voor de afbakening

*Evaluatie van de bewaringstoestand

De Schans van Kelbergen in Diest is een goed bewaarde archeologische site die nog steeds waarneembaar is in het landschap. De wallen zijn grotendeels verdwenen maar in het zuiden nog lichtjes waarneembaar. Ook de zuidelijke uitbouwen zijn nog deels in het terrein herkenbaar. De grachten zijn nog volledig zichtbaar en slechts gedeeltelijk opgevuld. Het schanslichaam is nagenoeg volledig intact en egaal. Op het schanslichaam zijn enkel anorganische resten bewaard. In de basis van de grachten is ook de aanwezigheid van organische resten niet uit te sluiten. Door de goede bewaringstoestand kunnen zowel grondsporen, anorganische als organische resten goed bewaard zijn.

Archeologisch onderzoek op schansen is zeldzaam. Door de goede bewaringstoestand bevat het bodemarchief van de Schans van Kelbergen waardevolle informatie over de oprichting, inrichting en organisatie van de schans, die enkel via archeologisch onderzoek kan ontsloten worden. Van de schans van Kelbergen zijn ook diverse unieke bronnen bewaard gebleven, die belangrijke informatie geven over de opbouw van de schans. In combinatie met de kleinschaligheid en de eenmalige bewoningsfunctie van het terrein is op de schanssite uitzonderlijke complete informatie aanwezig over het leven op de schans en het dagelijks leven van de plattelandsbevolking in de 17de en 18de eeuw. Naast een afschrift van de oprichtingsakte van de schans als gemeenschapsgoed in 1629 zijn ook schansboeken bewaard gebleven. Een unieke confrontatie tussen historische en archeologische bronnen is voor deze site dus mogelijk. De archeologische en wetenschappelijk waarde is hoog.

*Motivatie voor afbakening

Heel wat schansen waren tot in de 19de eeuw zichtbaar en de toenmalige grachtbegrenzingen vormden veelal ook de perceelbegrenzingen op de oudste kadasterkaarten. Bij een aantal schansen is deze percelering sindsdien niet of nauwelijks gewijzigd. Anderzijds zijn er ook kleine verschuivingen waar te nemen wanneer resultaten van booronderzoeken worden vergeleken met de oude kadastrale kaarten. Deze verschuivingen zijn te wijten aan onnauwkeurige opmetingen in het verleden maar ook kadastrale mutatieschetsen, nieuwe metingen, kopieën en het digitaal maken van kadasterkaarten. De schans van Kelbergen is nog zeer goed herkenbaar in het terrein. Het schanslichaam valt grotendeels samen met perceel nummer 66, de grachten grotendeels met perceel nummer 67, maar dus niet helemaal. De voorschans valt samen met perceel 65. De westelijk, oostelijk en noordelijk gelegen aangrenzende percelen (nrs. 64, 127 en 68) zijn mee in de bescherming opgenomen, omdat er duidelijke aanwijzingen zijn dat ze oorspronkelijk (al dan niet gedeeltelijk) deel uitmaakten van de schansstructuur. Ook onder de oostelijk en zuidelijk gelegen weg (zonder nummer) bevinden zich wellicht nog delen van de schansstructuur. Om die reden is dit gedeelte van de weg ook mee opgenomen.