Algemene situering

Het Hof van Nedergem was gelegen ten noordoosten van de dorpskern van Eppegem, vlakbij de Zenne.
De site is nu omgeven door villa’s langsheen de Jagers-te-Voetlaan en bevindt zich in de tuin van één van deze woningen.

Archeologische nota

Eppegem, waarvan de oudste vermelding teruggaat tot 966, is ontstaan langs de oude heerbaan of Aalsterseweg, ter hoogte van de Zenneovergang.

Wat meteen opvalt op oude kaarten van Eppegem, zoals de Ferrariskaart (1771-1778) en de kadasterkaart van 1837, is de aanwezigheid van talrijke omwaterde hoven en kastelen. Al deze hoven waren oorspronkelijk leenbezit van de Berthouts, heren van Grimbergen. Het waren meestal mottestructuren waarvan de oorsprong in de 11de-12de eeuw moet gesitueerd worden.

De meeste van deze hoven zijn gesitueerd langs één van de twee Brusselsewegen die sinds de vroege middeleeuwen aan belang hadden gewonnen ten nadele van de lagergelegen heerbaan of Zenneweg. Nedergem, op een 500-tal meter ten oosten van de dorpskern, is echter een uitzondering. De ligging langs de oudste verbindingsweg en de Zenne wijst volgens Verbesselt op een oudere vestiging.

Typerend voor Nedergem was de directe relatie met het dorpscentrum waarmee het via een rechte weg rechtstreeks was verbonden. Nedergem (Nederingaheim) het bovendien een ingaheimnaam zoals Eppegem (Ippingeheim). Dit zou betekenen dat Nedergem samen met de dorpskom tot de oudste kern behoort en opklimt tot de Merovingische periode. Verbesselt herkent hierin een typisch dubbeldorp met een ‘neder’ tegenover een ‘over’, met enerzijds een meer op het verkeer georiënteerd centrum (Eppegem) en anderzijds een specifiek landbouwcentrum (Nedergem). In deze optiek was Nedergem dus even belangrijk als het dorpscentrum en lag het mee aan de basis voor het ontstaan van het dorp. Tijdens de middeleeuwen was Nedergem zoals de omliggende hoven één van de vele lenen van de heren van Grimbergen. Met zijn 108 bunder of 9 mansi oppervlakte was het echter veruit het grootste hof van Eppegem.

Er was een leenhof aan verbonden, een cijnshof, het recht van de dode hand, het visrecht op de Zenne over een lengte van 1400 voet en een gruut- of brouwerijrecht zodat ook op dit vlak Nedergem het belangrijkst was.

Over de opeenvolgende eigenaars van het hof is weinig bekend. Na de Berthouts kwam het hof in het bezit van een reeks ridders, waarvan enkel de Oppem’s en de Micaults bekend zijn.

Historische gegevens in verband met het hof van Nedergem zijn eerder schaars. Er is een archieftekst uit het einde van de 16de eeuw waarin sprake is van een ‘steynen huys rontsomme int water’ en er is de Ferrariskaart uit 1771-1778. Hierop is de ‘Censu du Niedergem’ voorgesteld als een tweeledig hofcomplex, met opperhof en neerhof. Langs de Zenneweg bevindt zich een stenen gebouw omgeven met een rechthoekige omgrachting, het opperhof en meer westwaarts ter plaatse van het pachthof een L-vormige structuur, waarin we het neerhof herkennen. Er is slechts één toegang in de vorm van een rechte dreef vanop de Brusselseweg naar het neerhof. Naar verluidt was Nedergem op het einde van de 18de eeuw in gebruik als ‘huis van plaisantiën’ of lusthof.

Bij de start van het archeologisch onderzoek in de 1988 en 1990 waren de sporen van een walgracht nog als lichte zonken in het terrein zichtbaar. Het archeologisch onderzoek zelf kon de weermuur langs de binnenzijde van de walgracht lokaliseren. De weermuur verloopt volgens een nagenoeg vierkant patroon met een omtrek van circa 90 meter. De muurstukken in lokale kalkzandsteen zijn een meter dik en over een hoogte van ongeveer een meter onder het maaiveld bewaard. Hoogst waarschijnlijk lag de toegang langs het westen, langs de kant van het huidige pachthof. Hierop wijst de aanbouw tegen de binnenzijde van de weermuur met een één meter breed vlak in kalkzandsteen, vermoedelijk het rustvlak van het tegengewicht van de ophaalbrug.

Binnen deze omwalling werden drie eveneens kalkzandstenen funderingsmuren van een donjon van zeven meter op zeven meter blootgelegd. De zuidmuur bleek grotendeels afgebroken. Mogelijk werd deze donjon voorafgegaan door een houten donjon die gebouwd werd ten tijde van de Grimbergse oorlog. Deze oudere donjon maakte mogelijk deel uit van een mottekasteel.

Tegen de noordmuur van de donjon werd de afvoersleuf opgegraven van de privaat die aansloot op de walgracht. Na aanvullend grondonderzoek kon eveneens de waterput worden gelokaliseerd.

De donjon van Nedergem behoort tot de kleine vierkante woontorens met vrij geringe muurdikte. Exacte datering is onmogelijk. Typologisch kan de donjon wel worden ondergebracht bij de sites met walgracht die in de 13de en 14de eeuw talrijk voorkomen. Het zijn versterkte woningen, meestal gebouwd door landadel of vrije boeren. Het defensieve karakter is eerder symbolisch geworden en veeleer middel om sociale status te benadrukken.