De begraafplaats ten noorden van de Van Heybeeckstraat werd aangelegd in 1924-1925 op het oostelijke deel van de tuin van de Villa Joossens. De interbellumbegraafplaats wordt gekenmerkt door het monumentale hekwerk aan de straat, door de talrijke kwaliteitsvolle hardstenen grafmonumenten en door de hoge coniferen en taxussen die de onregelmatige, begraasde grafvelden beschaduwen.

Historiek

De tuin van de Villa Joossens uit 1887 strekte zich uit grosso modo over het volledige bouwblok begrensd door de Van Heybeeckstraat (zuid), de Speelpleinstraat (noord), de Dokter Maurice Timmermanslaan (oost) en de Annuntiatenstraat (west). Na de dood van de eigenaars, het kinderloze echtpaar Carolus Joossens en zijn echtgenote, erfde Maria Berckmans het domein, de dame die er naar verluidt haar hele leven dienstmeid was geweest. De villa en de gronden werden onteigend om er in 1925 een nieuwe begraafplaats en een gemeentelijk park aan te leggen. De westelijke helft van de villatuin werd openbaar park, bepaald door een landschappelijke aanleg met een vijver, kronkelende paden, hoogstambomen en heesters rondom de eclectische, rood bakstenen villa. De oostelijke helft van het park werd aangelegd als begraafplaats, en kreeg een strakke, lineaire aanleg.

Vanaf eind 1925 werd het kerkhof rond de Sint-Bartholomeuskerk stelselmatig geruimd. De eerste begrafenis op de nieuwe begraafplaats gebeurde in oktober 1925, met de overbrenging van het graf van Maria Berckmans, een zerk die niet meer is bewaard. Vooral de monumentale familiegraven werden verhuisd, en kregen een plaats langs het hoofdpad van de nieuwe begraafplaats. Vanaf 1935-36 mocht het oude kerkhof niet meer worden gebruikt; kort voor de Tweede Wereldoorlog was het helemaal geruimd. Sinds 2011 kan ook op de begraafplaats aan de Van Heybeeckstraat niet meer begraven worden. Na de opening van de nieuwe begraafplaats aan de Zwaantjeslei in 1971, kon enkel nog bijgezet worden in familiegraven. In 2002 werden de rijen eenvormige graven van de oorlogsslachtoffers weggehaald.

Beschrijving

De begraafplaats bevindt zich ten noorden van de dorpskern, vlakbij het zwembad, de bibliotheek, en naadloos overgaand in het gemeentelijk park. De begraafplaats heeft een rechthoekige basisstructuur, onderverdeeld door een centraal hoofdpad. Aan westzijde van het hoofdpad vier vierkante grafperken, ten oosten van het hoofdpad zijn er zes kwadranten voorzien.

De hoofdingang bevindt zich aan de zuidelijke korte zijde van de begraafplaats en is gemarkeerd door een monumentaal hekwerk dat de begraafplaats aan de Van Heybeeckstraat begrenst. Sierlijk smeedijzeren hekwerk, met centraal een dubbele poort bekroond met topstukken en kruis, is gevat tussen rode bakstenen pijlers met gebruik van blauwe hardsteen voor de plinten, voor de ezelsruggen van de lage muren, en voor de sierlijke topstukken van de hekpijlers. De pijlers van het centrale hek zijn bijkomend versierd met natuurstenen negblokken. De lange oostelijke en westelijke zijde zijn grotendeels afgezoomd met een rood bakstenen muur met keramische dekstenen. De kruiselings aangelegde hoofdpaden zijn onverhard; de begraafplaats is volledig begraasd en voorzien van een onregelmatige aanplanting van hoge coniferen en taxussen.

Centraal op de begraafplaats, midden op het hoofdpad, bevindt zich een calvariekruis met koperen Christusbeeld. Ten noorden loopt de hoofdas naar het monumentale, in boogvorm opgestelde Heldenmonument, een ontwerp van Max Winders dat werd ingehuldigd in 1950, en de begraafplaats visueel beëindigt. Langs het pad voor het monument, bevond zich tot 2002 het ereperk voor de slachtoffers van de V-bommen uit de Tweede Wereldoorlog. Aan de westzijde van de begraafplaats bevindt zich de gebeeldhouwde hardstenen gedenksteen die de gesneuvelden van de Eerste Wereldoorlog herdenkt, overgebracht van het in 1944 verwoeste gemeentehuis van Merksem, waar het eertijds de pui sierde. Momenteel is de gedenksteen vrijstaand, maar bij de geplande heraanleg van de begraafplaats krijgt de gedenksteen een betere plaats tegen de muur rond de begraafplaats.

Een opmerkelijk relict van volksdevotie op de begraafplaats, is het graf van "Hermanneke" of Hermans Wyns, na zijn dood op 10-jarige leeftijd in 1941 zalig verklaard, en lokaal aanbeden. Het zeer eenvoudige graf van Herman Wyns bevindt zich in de zuidwestelijke hoek van de begraafplaats en is er door de talloze votiefplaten uitgegroeid tot een nog steeds populaire bidplaats, die al meermaals werd vergroot.

De grafzerken op de begraafplaats zijn bijna allemaal gebeeldhouwd uit blauwe hardsteen, wat de begraafplaats een zeer homogeen uitzicht verleent. Langs de hoofdas zijn de monumentale familiegraven terug te vinden, waarvan de oudste afkomstig zijn van het kerkhof rond de Sint-Bartholomeuskerk. Het meest opvallend zijn de twee bijna identieke, neoclassicistische grafkapellen van de families Sluyts-Lambo en Sluyts-Naegels, gekenmerkt door de koperen deuren. Twee monumentale tombes, gelegen voor hoog opgaande zerken met bekronende kruisen, zijn van de families Geurts-Van Loy en Geurts-Sluits. A. Dumont kreeg een grafmonument bestaande uit een tombe onder een hardstenen zadeldak op rode granieten zuilen. Het graf met een pleurante in reliëf werd opgericht voor de in 1904 overleden Joannes Henricus Joseph Jurgens.

De meeste graven op de begraafplaats, daterend van eind 19de eeuw tot begin jaren 1970, kregen een klassieke uitvoering bestaande uit een zerk met rechtopstaande stèle. Op talrijke plaatsen zijn details als de porseleinen foto’s, omgevend hekwerk of smeedijzeren kruisen bewaard. Bij de interbellumgraven kregen er een aantal een eigentijdse modernistische of art-decovormgeving. Vermeldenswaard is het art-decograf van toneelacteur en -regisseur Lode Geysen en zijn echtgenote Celine Colombie, uit 1938, met een blauw hardstenen beeldhouwwerk van een Christusfiguur aan het kruis die een stervende man in de armen neemt. Jos De Swerts, artistiek tekenaar overleden in 1939 kreeg een volplastisch grafmonument in cement, bestaande uit rechtopstaande figuren die een schild met de Vlaamse Leeuw voor zich houden. Senator J.J.F. Nolf (1870-1933), burgemeester van Merksem, en zijn echtgenote Maria Bremans, koos voor een eenvoudige, maar strakke vormgeving voor zijn graf, net zoals de stijl van zijn woning in de Ridder Van Parijsstraat. Niet aansluitend bij de eigentijdse kunststijlen is het graf van Frans Wagemans en Gabrielle Callens uit 1943, met een beeldhouwwerk van Arthur Pierre dat een veehandelaar uitbeeldt, vermoedelijk verwijzend naar de succesvolle carrière van de verder niet bekende overledene.