De Grapheusstraat verbindt over een strak noordwest-zuidoost tracé het Cogelsplein met de Parkweg die het Provinciaal Domein Rivierenhof doorsnijdt. De straat ligt op de oude oostelijke oeverwal van de Schijn en behoort tot de oudste straten van Deurne-Dorp. Tussen de bescheiden rijwoningen, die sterk variëren in bouwperiode en stijl, zijn enkele houten servitudewoningen bewaard.

Historiek

Zeker vanaf het einde van de 15de eeuw vormden de Grapheusstraat en het huidige Eksterlaarpad de voornaamste verbindingsweg tussen het zuiden van de parochie Deurne en de parochiekerk Sint-Fredegandus. Oorspronkelijk werd de straat dan ook aangeduid als Kerkenlei. Ter hoogte van de Parkweg verleende een veehek of 'veken' in de dorpsomheining toegang tot de grote open akkercomplexen ten zuiden en oosten van Deurne-Dorp. De smalle Katteweg, die net voor de Parkweg loodrecht op de Grapheusstraat aantakt, volgt het tracé van de oude afsluiting. De lagere gronden tussen de Grapheusstraat en de Schijn werden in het midden van de 16de eeuw ingenomen door een grote blekerij, genaamd het goed Ter Stappen, naar de overstap of 'stappe' over de afsluiting bij het veken. Tegen het begin van de 19de eeuw was de oude straatnaam in onbruik geraakt en vervangen door de naam Ankerstraat, verwijzend naar het estaminet In den Anker op de noordoosthoek van het Cogelsplein en het huidige Rodekruisplein. In 1921 werd de Grapheusstraat officieel vernoemd naar de Antwerpse stadssecretaris Alexander Grapheus, geboren Alexander De Schrijver (1519-ca.1585); zoon van Cornelius Grapheus (ca. 1482-1558), humanist, Latijns dichter, en secretaris van Antwerpen.

In 1861 werd de volledige Grapheusstraat getroffen door de militaire erfdienstbaarheden non-aedificandi die golden voor alle gronden op minder dan 585 meter van de nieuwe Brialmontomwalling. De Brialmontomwalling, te situeren ter hoogte van de huidige R2, vormde de gesloten belegeringsomwalling van het Nationaal Reduit waar het Belgische leger en de regering zich bij oorlogsdreiging konden terugtrekken. Bestaande constructies binnen de bouwvrije zone mochten behouden blijven, maar waren in oorlogstijd vatbaar voor sloop. Het oprichten van nieuwe gebouwen op de servitutengronden werd aanvankelijk verboden. Vrij snel echter, werden de voorschriften versoepeld en werd de bouw van houten woningen toegelaten. Deze zogenaamde servitudewoningen moesten worden afgebroken zodra het Ministerie van Oorlog daartoe het bevel gaf. In 1924 werd de Brialmontomwalling gedeclasseerd en vervielen ook de militaire servituten. Op dat ogenblik werden al enkele jaren opnieuw bouwvergunningen afgeleverd voor woningen in duurzame materialen.

Beschrijving

De bebouwing in de Grapheusstraat, gevormd door overwegend arbeiderswoningen en bescheiden burgerhuizen in de rij, twee of drie traveeën tellend, en één tot twee bouwlagen hoog onder pannen zadeldak, volgt een grillige bouwlijn die vooral in het zuidelijke straatdeel terugwijkt van de rooilijn. Betonklinkers vervangen de oorspronkelijke kasseibestrating.

Het noordelijke deel van de straat dat aansluit bij de Turnhoutsebaan, is slechts een drietal meter breed, en kenmerkt zich door ondiepe en onregelmatig gevormde percelen, terwijl het bredere zuidelijke straatdeel met zijn smalle en diepe kavels aan weerszijden van de straat een meer formele perceelstructuur bezit. Het noordelijke straatdeel, ongeveer tot de huisnummers 25 en 30, behoort tot de oude dorpskern en is organisch gegroeid. Gebouwkernen kunnen hier 18de-eeuws of ouder zijn. Het zuidelijke straatdeel daarentegen, ontsloot tot het midden van de 19de eeuw slechts weilanden en grote tuinen. Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw werden deze brede percelen verkaveld voor de bouw van kleine reeksen arbeiderswoningen, waaronder de groepsbebouwing met nummers 71, 73, 75 en 77. Deze vier bakstenen arbeidershuisjes met een lijstgevel van één bouwlaag onder pannen zadeldaken (de nummers 73 en 75 gecementeerd en voorzien van schijnvoegen) pre-dateren het bouwverbod van 1861.

In de Grapheusstraat werden tussen 1861 en 1924 een twintigtal houten arbeiderswoningen opgetrokken als servitudewoningen. De meeste van deze woningen zijn sindsdien afgebroken of versteend. De nummers 31, 33, 34, 35, 36, 38 en 40 bleven door hun houten gevels als servitudewoning herkenbaar. Bij de nummers 38 en 40 kreeg de houten gevel een bekleding in roofingtegels. Het best bewaard zijn de nummers 31 en 33 met lijstgevels in geschilderde naaldhouten rabatdelen, twee traveeën breed en anderhalve bouwlaag hoog onder een pannen zadeldak. Van het nummer 31 werden in 1948 de mansardevensters samengevoegd. Deze twee servitudewoningen vertoonden oorspronkelijk een eenvoudige plattegrond: in de smalle toegangstravee een gang, in de venstertravee een voor- en achterkamer gescheiden door een kleine trapplaats, in een kleine achterbouw een pomphuis, en onder het dak enkele mansardes. Gelijkaardige houten servitudewoningen bleven bewaard in de Stalinsstraat en op de Koraalplaats, ten oosten van de Grapheusstraat.

De interbellumbebouwing in de Grapheusstraat is stilistisch gevarieerd, doch in gevelopbouw en interieurindeling erg conventioneel. De typisch 19de-eeuwse enkelhuisindeling met de gang en trappenhuis aan één kant van de woning, en een enfilade van twee tot drie kamers in de venstertraveeën zien we overal toegepast. Slechts een handvol interbellumwoningen bleef gevrijwaard van onoordeelkundige verbouwingen.

De nummers 51, 53, 55 en 57 vormen een symmetrisch opgebouwd neotraditioneel ensemble van telkens twee identieke gespiegelde burgerwoningen van drie traveeën en twee bouwlagen onder pannen zadeldaken. Deze woningen met lijstgevels in een rood baksteenparement, zuinig verlevendigd met lateien en vensterstijlen in witte natuursteen, werden gebouwd in opdracht van F. Pingnet, naar een ontwerp uit 1922 van de Deurnese architect Louis Pingnet. De vier eengezinswoningen vervingen evenveel servitudewoningen en waren de eerste nieuwe baksteenconstructies in de straat sinds 1861.

Het nummer 39 is de enige gaaf gebleven vertegenwoordiger van de art deco in de straat. Deze burgerwoning in zakelijke art-decostijl, drie ongelijke traveeën breed en twee bouwlagen hoog onder een pannendak, is een realisatie van de Antwerpse bouwmeester J. Boon uit 1931. De lijstgevel, op de verdieping gedomineerd door een centrale driezijdige erker, voorzag Boon van hoge hardstenen plint waarboven bruin baksteenmetselwerk en contrasterende bepleisterde muurvlakken ter beklemtoning van de vensteropeningen. Het houten schrijnwerk van inkomdeur, vensters, kroonlijst en dakkapel is bewaard.

De burgerwoning met nummer 48 is een representatief voorbeeld van de populaire, bij de art deco aansluitende vorm van het modernisme, met als typische elementen het gele baksteenparement met dudokvoeg, de horizontale belijning van de gevel met gladde muurbanden, de afgeronde erker, en het halfrond afgewerkte bandvenster. Bouwmeester Jos. Sels-Vermeiren uit Deurne ontwierp de woning in 1936 als de linkerhelft van een sterk horizontaal uitgewerkte en gespiegelde dubbelwoning van twee bouwlagen onder platte bedaking. Nog tijdens de vergunningsprocedure werd beslist de rechterwoning te vervangen door het bewaarde kleine appartementsgebouw in moderne stijl (46), waardoor de architectuur van nummer 48 aan kracht inboette.

In de Grapheusstraat zijn twee devotiebeelden bewaard. Op het einde van de Grapheusstraat, aan de kruising met de Parkweg, staat op een vierkante betonnen zuil een houten Mariakapelletje met een tussen twee lansen gespannen luifel. De rijwoning met nummer 44 toont naast de toegangsdeur, op een getrapte arduinen console, een natuurstenen Jozefbeeld met rozenkrans en lelietak als attribuut.