Situering

De imposante knotes in Herstappe staat op de hoek van de Villers-l’Evêquestraat en de Molenweg van Lauw naar Villers-l’Evêque, op de hoek van een hoogstamboomgaard bestaande uit kersenbomen.

Historiek

Sinds de oudste beschikbare kaarten (18de eeuw) is Herstappe een straatdorp met de bebouwing, voornamelijk vierkantshoeven, geconcentreerd aan de Dorpsstraat. Vlak rond het dorp is op alle kaarten een zeer kleinschalig gesloten landschap van boomgaarden en huisweiden te zien, omgeven door hagen of houtkanten. Verder van het dorp liggen de voor Droog-Haspengouw typerende open akkerlandschappen. De knotes staat op de hoek van de Villers-l’Evêquestraat en de Molenweg van Lauw naar Villers-l’Evêque. Beide zijn historische wegen: van de Villers-l’Evêquestraat is de vroegst bekende vermelding in 1331, en een deel van het tracé van deze weg is de gemeentegrens van Herstappe, wat eveneens wijst op een hoge ouderdom (Herbillon & Stevens, 1947). Deze weg staat op alle kaarten aangegeven als de verbindingsweg van Herstappe naar Villers-l’Evêque, en wordt benoemd als “Chemin de Villers-l’Evêque” (Atlas der Buurtwegen), “li vôye di Vilé”, “Villersbaan” of “Wilderbaan” (Herbillon & Stevens, 1947). De Villers-l’Evêquestraat is deels een holle weg, vooral aan de oostzijde van de straat is er een talud. De Molenweg van Lauw naar Villers-l’Evêque wordt voor het eerst vermeld in de 18de eeuw (Herbillon & Stevens, 1947) en wordt benoemd als “Petit Chemin de Villers-l’Evêque” (Atlas der Buurtwegen) of “li vôye podrî lès hâyes” (achter de hagen; Herbillon & Stevens, 1947). Deze weg, later voetweg, van Lauw naar Villers-l’Evêque wordt op de meeste historische kaarten getekend, bijvoorbeeld op de Villaretkaart (circa 1745), maar niet op de Ferrariskaart (1770-1778). Het volledige tracé is niet bewaard. Het bewaarde deel, de huidige Molenweg van Lauw naar Villers-l’Evêque, wordt op alle topografische kaarten als landweg gekarteerd.

Waar beide historische wegen een rechte hoek vormen, net voor een scherpe bocht in de Villers-l’Evêquestraat en ten zuiden van de bebouwde kom, staat de imposante knotes. De Molenweg vormt zowel op alle historische kaarten als tegenwoordig de grens van het zeer kleinschalig gesloten landschap van boomgaarden en huisweiden rondom het dorp, oorspronkelijk omgeven door hagen. Op latere kaarten verdwijnen de hagen geleidelijk uit het beeld. Ook rondom de weide, later boomgaard, waarvan de knotes de hoekboom is, staan op de historische kaarten hagen getekend. In 2017 is er rond dit perceel geen haag meer aanwezig. Elders in de gemeente staan nog (relicten van) meidoornhagen en hier en daar een knotes (van mindere afmetingen en ouderdom). Vermoedelijk is de knotes dus ontstaan in een meidoornhaag met knotbomen. Om de grenzen van een perceel ondubbelzinnig vast te leggen, werden traditioneel bomen geplant op de grenzen en in de hoek van het perceel. Vaak werden deze bomen geknot en zo lang mogelijk behouden als duidelijke grensmarkering.

Op de Villaretkaart (circa 1745) staat langs de Villers-l’Evêquestraat een merkwaardige boom getekend. Vermoedelijk gaat het niet om de knotes, maar om een verdwenen exemplaar. Deze boom staat immers iets verder in de richting van Villers-l’Evêque getekend. Op geen enkele latere kaart is hier iets van te zien.

In 1968 werd de Villers-l’Evêquestraat verbreed met een parkeerstrook ten koste van de boomgaard waar de knotes staat. Een strook boomgaard variërend in breedte van 1,20 m tot 3,50 m werd toegevoegd aan het openbaar domein. De hoek met de knotes en onmiddellijke omgeving werd echter niet gewijzigd, hoogstwaarschijnlijk omwille van de aanwezigheid van de hoekboom. In het kader van de ruilverkaveling Rutten, ingesteld in 1980 en afgewerkt in 1993, werden de Villers-l’Evêquestraat en het begin van de Molenweg hoog geëvalueerd omwille van hun geomorfografische, esthetische en biologische waarde (Baeyens et al., 1980). Tijdens de werken in het kader van deze ruilverkaveling ‘oude stijl’ werd omstreeks 1988 de hoek van de Villers-l’Evêquestraat met de Molenweg licht afgerond tot bijna tegen de knotes en werden er betonnen boordstenen geplaatst tot op enkele tientallen centimeters van de stamvoet van de knotes. Later werd de Molenweg verhard met doorlaatbare betonnen platen boven een infiltratiesysteem, om wateroverlast in het dorp tegen te gaan (pers. med. Claude Prosmans 2017).

De ouderdom van de volledig holle boom kan niet meer met zekerheid bepaald worden: er kunnen immers geen jaarringen meer geteld worden tot in het centrum van de boom, dat voor het grootste deel weggerot is. Door het knotten van een boom wordt de diametergroei erg beïnvloed, zodat ook een schatting van de leeftijd op basis van de diameter erg onnauwkeurig zou zijn. In elk geval wordt door het knotten de diametergroei gedurende enkele jaren na de ingreep erg beperkt, zodat een knotboom van een bepaalde dikte meestal veel ouder is dan een opgaande boom van dezelfde dikte. De grote diameter, samen met de vergaande uitholling en de sterk verweerde schors van deze boom, zijn aanwijzingen voor een hoge leeftijd. Alles wijst er hier op dat deze boom meerdere honderden jaren oud is. Volgens Broeckmans (2016) zou hij 200 jaar oud zijn: dit is mogelijk, maar blijft een schatting, mogelijk een onderschatting.

In 2013 was de knotes al vele jaren niet meer geknot, waardoor de kruin erg zwaar was geworden. Ten gevolge hiervan is er een zware tak uitgescheurd. Ook een deel van de holle stam (bovenaan de noordoostelijke kant) is al vroeger uitgescheurd.

In maart 2015 werd een deel van de zwaarste overblijvende takken van de knotes gesnoeid door Michel Broeckmans (Agentschap voor Natuur en Bos, zie Broeckmans, 2016). Met name een zware tak die ver over de Villers-l’Evêquestraat hing, is toen verwijderd (pers. med. Michel Broeckmans 2017).

Beschrijving

De gewone es (Fraxinus excelsior) staat op de hoek van een hoogstamboomgaard, als hoekboom op de kadastrale grens. De stamvoet staat voor ongeveer twee derde op het boomgaardperceel en voor één derde op het openbaar domein (Villers-l’Evêquestraat).

De stamomtrek op 150 cm hoogte bedraagt 388 cm (2016). De stam is volledig hol. De dikke wortels aan de noordkant van de knotes, binnen het boomgaardperceel, zijn bovenaan eveneens hol, vermoedelijk ten gevolge van vroegere beschadiging door getrappel van vee. De boom werd geknot op een hoogte van 7 m. Aan de noordzijde is een deel van de restwand van de stam uitgescheurd met een deel van de knot. Dit deel van de stam is 5 m ingescheurd. Aan de zuidkant van de holle stam is er op circa twee derde van de hoogte een gat in de stam, waar vroeger vermoedelijk een zware tak zat die is afgezaagd of -gebroken en vervolgens ingerot.

De totale boom is in 2017 circa 15 m hoog. De kruindiameter bedraagt 10-12 m. Boven op de knot staan in 2017 nog twee zware takken; enkele andere takken werden in 2015 afgezaagd. Op de noordzijde van de stam, aan weerszijden van de ingescheurde restwand, staan ongeveer halfweg nog twee zware takken. Op de onderste helft van de stam, eveneens aan de noordzijde, staan enkele dunnere takken. Een groot aantal jonge scheuten groeien over de gehele lengte aan de zuidkant van de stam, deze zijn ontstaan als reactie op de snoei van 2015.

De knotes behoort tot de dikste geïnventariseerde essen van Limburg en is zeldzaam omwille van zijn omvang en knothoogte. Op basis van de gekende gegevens uit de Inventaris van Houtige Beplantingen met Erfgoedwaarde en uit BELTREES blijken er slechts zeven andere essen bekend met een dergelijke omtrek in Limburg, waarvan er zes in Voeren staan. Volgens deze gegevens behoort de knotes van Herstappe dus tot de acht dikste bekende essen van Limburg. Naast de omtrek is bij de knotes in Herstappe ook zijn knothoogte van 7 m bijzonder, alsook zijn vermoedelijke leeftijd: uit de vergaande uitholling en verweerde schors is af te leiden dat deze boom ouder is dan veel andere essen met vergelijkbare diameter.