Kanaal uit 1854-1857 tussen het militair kamp van Beverlo in Leopoldsburg en het Kempisch kanaal in Lommel.

Voorgeschiedenis: een kanaal door de Kempen

Sinds de 16de eeuw koesterden de machthebbers in onze streken plannen over het tot stand brengen van een verbinding tussen de rivieren Maas en Schelde. Een eerste concrete aanzet daartoe kwam er pas in het begin van de 19de eeuw onder het bewind van Napoleon Bonaparte. Hij wou het Grand canal du Nord realiseren, waarbij de Rijn, Maas en Schelde met elkaar verbonden zouden worden. Na de onafhankelijkheid van België in 1830 ontstond een nieuwe geopolitieke situatie. De nog prille Belgische regering pikte het idee van een kanaalverbinding tussen de Maas en de Schelde in Antwerpen opnieuw op. In 1834 besloot ze tot de aanleg van een verbindingskanaal dwars doorheen de Kempen. Het project om de Kempen te kanaliseren verliep in fasen: eerst volgde de aanleg van het kanaal Bocholt-Herentals in 1843-1846 en daarna de verbinding met Antwerpen in 1859. Hierop zouden drie andere kanalen aansluiten namelijk het kanaal Dessel-Kwaadmechelen, het kanaal Dessel-Turnhout-Schoten en het kanaal van Beverlo. Al deze kanalen krijgen hun water van de Maas aangevoerd via de Zuid-Willemsvaart in Maastricht.

Kanaal van Beverlo (1854-1857): een militair project

Het kanaal van Beverlo werd ontworpen en gerealiseerd na aanpassing van de oorspronkelijke plannen voor een zuidelijke vertakking van de Kempische kanalen naar Hasselt toe. De eerste plannen dateerden van 1835 en waren ontworpen door Jean-Baptiste Masui. Hij voorzag het startpunt van het kanaal aan de Blauwe kei in Lommel en liet het kanaal in Hasselt eindigen. Opvallend was het bochtig verloop van het kanaal, dat de hoogtelijnen volgde en dat grotendeels overeenkomt met het huidige kanaaltraject. Op de plannen van Ulrich Nicolas Kümmer van 1840, kende het kanaal hetzelfde verloop maar in tegenstelling tot Masui was het kanaal op zijn plan rechtgetrokken en voorzag hij vijf sassen. Het uiteindelijke kanaal vertoont de meeste overeenkomsten met de plannen van Masui, hoewel het onder leiding van Kümmer werd gebouwd.

Het uiteindelijke kanaal moest de Blauwe Kei verbinden met het militair kamp in het huidige Leopoldsburg. De overheid richtte het kanaal op ter bevordering van de ontwikkeling van deze legerbasis. De bouw van het 14,8 km lange kanaal duurde van 1854 tot 1857. Gemiddeld was het kanaal zo’n 14,6 meter breed en met dieptes tussen 2 tot 3,5 meter. Bij de bouw werden geen sluizen of sassen voorzien. Het traject volgde de westelijke rand van het Kempisch plateau om abrupte hoogteverschillen te voorkomen. Dat verklaarde meteen ook het bochtige parcours van het kanaal. Het geringe niveauverschil maakte dat het water in het kanaal stilstond. Op sommige plaatsen lag het kanaalbed boven het maaiveld, op andere lag het enigszins verzonken. Het waterpeil kwam overeen met het peil na de sluis van Neerharen op de Zuid-Willemsvaart en met het waterpeil stroomopwaarts van sluis 1 aan de Blauwe Kei in Lommel. Later legde men voor de industriële bedrijven langs het kanaal twee zwaaikommen aan ter hoogte van de scheiding tussen de gemeente Lommel en Balen. De kleine zwaaikom bij het vroegere bedrijf Vieille Montagne dateerde van rond 1900. De noordelijkere gelegen grote zwaaikom is aangelegd rond 1970. Vijf duikers leidden lokale waterlopen onder het kanaal door: Grote Nete, Zweilingsloop, Kleine Hoofdgracht, Brisdilloop, Molse Nete,

Kanaalgebonden industrie

Goederenvervoer vormde de hoofdfunctie van de Kempische kanalen. Daardoor kwamen er naast het kanaal van Beverlo magazijnen, overslagplaatsen, cafés, handelspanden voor scheepbenodigdheden, een tolkantoor, woningen voor de dijkwachter of scheepstreksdienst, enz. Het kanaal zorgde in dat opzicht voor bevolkingstoename en ontwikkeling van nabij gelegen gehuchten.

In de tweede helft van de 19de eeuw ontwikkelde zich een zandwinningsindustrie te Lommel: een commerciële zandwinning in de Stevensvennen (Stanislas Emsens) en een gemeentelijke zandwinning in de omgeving van de Blauwe Kei en het Kattenbos. Deze laatste locatie was het rendabelst, waardoor het een decauvillespoor kreeg tot aan het kanaal van Beverlo. Vanuit het kanaal van Beverlo werd het gewonnen zand via het Kempisch kanaal naar voornamelijk de Waalse glasindustrie vervoerd. De Waalse glasindustrie startte in 1924 met de Verrerie Campinoise, een glasfabriek in Lommel. Na de Tweede Wereldoorlog namen achtereenvolgens de Poudreries Réunies de Belgique en Vieille Montagne het terrein over. Op het einde van de twintigste eeuw raakte de site in onbruik en werd er besloten om alles te slopen.

Niet alle grondstoffen voor grote industrie waren in de omgeving te vinden. Hierdoor maakte het kanaal van Beverlo met het aansluitende Kempisch kanaal en de IJzeren Rijn (verwezenlijkt in 1879) een aantrekkelijke site voor het vestiging van andere industrietakken. In de jaren 1880 werden in de nabijheid van het kanaal te Balen twee grote bedrijven opgericht. Vieille Montagne legde zich toe op de ontzwaveling en zinkproductie. Compagnie de la Forcite, later Poudreries Réunies de Belgique, produceerde buskruit.

In 1908 vestigde een verffabriek zich aan de oevers van het kanaal, die al haar grondstoffen uit de onmiddellijke omgeving kon verkrijgen, zoals zwavelzuur van de zinkverwerkende fabrieken. De industriële gebouwen dateren uit de jaren 1930.

Irrigatie en landbouw

Transport was de belangrijkste functie van het kanaal van Beverlo. Maar daarnaast zou het ook voor irrigatie worden ingezet. In het midden van de 19de eeuw lag het kanaal te midden van uitgestrekte heidegebieden. Om de schrale, droge gronden bruikbaar te maken voor de landbouw zou de overheid ze laten bevloeien. Het kanaal voerde kalkrijk Maaswater aan dat via een systeem van sloten, grachten, zoeven en vloeiweiden over de omliggende gronden werd uitgespreid. Vanuit het hoger gelegen kanaal wordt er nog altijd op bepaalde plaatsen water afgetapt dat via taplopen verder stroomt. Vooral de bevloeide gebieden aan het einde van het kanaal in Balen, gebruiken het water voor landbouwdoeleinden. Op andere plaatsen voorzag het kanaal ook water voor visvijvers of bossen zoals deze in de deelgemeente Wezel en in het Provinciaal domein Zilvermeer in Mol. Afwatering van de noordelijkst gelegen watertap gebeurt naar de genoemde visvijvers te Mol. De gebieden in de Stevensvennen voeren hun water af naar de Scheppelijke Nete. In Wezel is de hoeveelheid afgetapt water van het kanaal beperkt. In de zuidelijke gebieden loopt het water uiteindelijk in de Grote Nete en tot slot voert de laatste watertap het water enkel gedurende de zomer af naar de Brisdilloop. Daarnaast staat het kanaal van Beverlo in verbinding met de Maatheideloop, maar de bevloeiing van het gebied is beperkt.

Het huidige kanaal en zijn erfgoedwaarde

Het kanaal van Beverlo is uniek omdat het met een duidelijk militair doel is aangelegd. Het is na zijn bouw in 1854-1857 nooit gemoderniseerd, waardoor het zijn oorspronkelijke aanblik in grote mate behouden heeft. Zo is nog duidelijk het kronkelend verloop van het kanaal te zien langs de hoogtelijnen van het Kempisch plateau, zoals ontworpen door Masui. Dit maakt het kanaal van Beverlo ook bijzonder. Geen enkel ander nog bestaand kanaal in België kent zo’n ontwerp en verloop. Het wachtbekken en tevens startpunt van het kanaal van Beverlo heeft grotendeels haar vroegere aanzien behouden. Alleen een kleine steiger werd aan het landschap toegevoegd.

Daarnaast zijn de jaagpaden met loofbomen langs weerszijde van het kanaal nog steeds aanwezig. De jaagpaden zijn in de loop van de tijd verhard en in de huidige toestand bijna overal ofwel met grind verhard ofwel geasfalteerd. Her en der langs het kanaal zijn mogelijk nog bomen bewaard van de houthandel die de gemeente Lommel actief bedreef in de periode van 1890-1904 en daarbij vooral bomen aanplantte langs de toenmalige kanalen zoals deze van Beverlo. Aan de westzijde van het kanaal ter hoogte van Blauwe kei is nog een stuk bomenrij behouden. Over de overige lengte van het kanaal zijn de jaagpaden beplant met houtkanten uit verscheidene houtsoorten. Vooral eiken en Amerikaanse eiken staan er nog. Uit rekeningen bleek dat deze bomen al voor 1925 deel uitmaakten van het aanzicht van het kanaal. Naast het kanaal ligt het voormalige hotel hotel de l’Industrie. Het hotel omvat stallen, wat wijst op het gebruik van paarden om trekschuiten voort te trekken. De bomen aan het kanaal zijn ook zo aangeplant dat ze schaduw werpen op de scheepstrekkers, paarden en het kanaal zelf.

De irrigatiefunctie van het kanaal is nog merkbaar in het landbouwgebruik van de gronden langs het kanaal. Hoewel het kanaal en het irrigatienetwerk de vooropgestelde doelstellingen in praktijk niet konden waarmaken, wordt er nu nog aan landbouw gedaan en zijn er nog relicten bewaard zoals bewateringsgrachten en dergelijke.

Op enkele plaatsen is het industriële belang van het kanaal nog aanwezig, met name in de omgeving van het huidige bedrijf Nyrstar, met de metalen ophaalbrug die na beschadigingen in 1945 hersteld is geweest en nog steeds actief gebruikt wordt.

De havenkom in Leopoldsburg is weinig aangepast. De context is wel veranderd omdat het kanaal geen actief gebruik meer kent voor het militair domein. Momenteel wordt de havenkom gebruikt als jachthaven.