Historiek en context

Depot van de brouwerij Whitbread & C° Ltd., naar een ontwerp uit 1914 door de architecten Charley Gilson en Paul Bonduelle, in samenwerking met bedrijfsingenieur Charles Freeman. Voor het complex in traditionalistische stijl werden dat jaar twee afzonderlijke bouwaanvragen ingediend, de eerste op 12 februari voor het bierdepot en de paardenstal achteraan op het perceel. Op 30 juni volgde de tweede bouwaanvraag voor het kantoorgebouw aan de straat, dat oorspronkelijk met drie bouwlagen en een mansarde gepland was. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het onafgewerkte complex bezet door de Duitse luchtmacht, als magazijn voor ballonmaterieel. Pas na de Wapenstilstand kon Whitbread de gebouwen voltooien, waarop in 1920 de kadastrale registratie volgde. Dat jaar liet de brouwerij de inkomdeur in de linker travee aanpassen door de aannemer Jean Vanderstraeten. Deze bracht in 1925 ook een terras aan als opdeling van de overdekte binnenplaats tussen kantoorgebouw en paardenstal. Het bestaande glazen dak boven de binnenplaats ter hoogte van het bierdepot, werd in 1929 naar ontwerp van Charley Gilson verlengd tot tegen de paardenstal. In 1969 trok Whitbread weg uit het depot, waarop de nieuwe eigenaar Hugo Ceusters er een schrijnwerkerij vestigde. Daartoe liet hij het kantoorgebouw en de paardenstal verbouwen tot winkel en toonzaal naar een ontwerp door de architect Karel Dasseville uit 1969. Een renovatie tot wooncomplex naar een ontwerp door het architectenbureau sculp[IT]architecten (architect Pieter Peerlings) is in voorbereiding sinds 2018.

De Londense brouwerij Whitbread & C° Ltd. opgericht in 1742, zette zich aan het einde van de 19de eeuw in de markt als de grootste producent van gebotteld bier ter wereld. Daartoe beschikte het bedrijf begin jaren 1900 over vijftien bottelarijen in het Verenigd Koninkrijk. Sinds 1904 was de brouwer van stout en pale ale ook gevestigd in België, met een eerste depot in Brussel, en vanaf 1908 met een nieuw gebouwde hoofdzetel in Sint-Jans-Molenbeek. Whitbread opende in 1906 een eerste depot in Antwerpen, gelegen in de Marnixstraat, en bouwde in 1914 het nieuwe complex in de Maatsstraat. Daarnaast exploiteerde de brouwerij depots in Luik vanaf 1910 en in Gent vanaf 1913. Het in Londen gebrouwen bier werd in vaten verscheept naar de haven van Antwerpen, en over de verschillende depots verdeeld om te worden gebotteld. In Antwerpen en Brussel baatte Whitbread ook eigen cafés uit. De Belgische activiteiten van de brouwerij werden in 1989 overgenomen door Interbrew, waarop het depot in Sint-Jans-Molenbeek als laatste zijn deuren sloot in 1990.

De Brusselse architecten Charley Gilson en Paul Bonduelle waren vermoedelijk geassocieerd vanaf omstreeks 1905 tot aan de Eerste Wereldoorlog. Hun belangrijkste realisatie uit deze periode is het Gemeentehuis van Laken, waarvoor zijn in 1907 de architectuurwedstrijd wonnen, en dat in 1912 werd ingehuldigd. Bonduelle geldt in België als één van de meest invloedrijke ideologen van de klassieke traditie en het regionalisme, waarmee hij lijnrecht inging tegen de Moderne Beweging. Tot zijn individuele realisaties in Brussel behoren de egyptiserende vrijmetselaarsloge Les Vrais Amis de l’Union et du Progrès Réunis uit 1909-1910 en het Provinciaal Gouvernement van Brabant in beaux-artsstijl uit 1913-1920.

Architectuur

Het depot van de brouwerij Whitbread & C° Ltd. beslaat een langgerekt perceel tussen de Maatsstraat en het spoorwegemplacement van Schijnpoort. De plattegrond groepeert drie afzonderlijke gebouwen, het kantoorgebouw aan de Maatsstraat ten westen, loodrecht daarop de paardenstal in de middenzone, en het bierdepot achteraan over de volledige breedte van het perceel. De binnenplaats tussen de gebouwen is van bij oorsprong gedeeltelijk overdekt met een glaskap op ijzeren vakwerkliggers, die in 1929 werd verlengd.

De verschillende gebouwen hebben een draagstructuur uit gewapend beton en sobere opstanden uit rood baksteenmetselwerk (klampsteen) in kruisverband. Van blauwe hardsteen is spaarzaam gebruik gemaakt voor structurele onderdelen als plinten, lateien, lekdrempels, hoekblokken, kraag-, sluit- en dekstenen.

Kantoorgebouw

Het kantoorgebouw met een gevelbreedte van vijf traveeën, telt zoals uitgevoerd slechts één bouwlaag onder een mansardedak (nok parallel aan de straat, leien). De oorspronkelijke bouwplannen gingen uit van een gebouw van drie bouwlagen onder een masardedak, met een laat-classicistisch geïnspireerde opstand. Vanaf een gelijkaardige pui verrijkt met bossage, was de bovenbouw in kolossale orde opgevat, geritmeerd door pilasters en met smeedijzeren borstweringen op de tweede verdieping.

De lijstgevel wordt in de tweede travee gemarkeerd door de brede inrijpoort die een afgeschuind portaal vormt, overspannen door een geklinknagelde ijzeren latei met rozetten op kraagstenen. Deze draagt het geschilderde opschrift “WHITBREAD & C° LTD”. In het portaal is het bedrijfslogo bewaard onder de vorm van een gebombeerd medaillon met parellijst uit geëmailleerd plaatijzer. Het verbeeldt een bierpul in reliëf met het opschrift “THE HOUSE OF WHITBREAD” in wit tegen een blauwe achtergrond, als imitatie van 18de-eeuws Wedgewood-porselein. De flankerende deur en vensters (verbouwd tot winkelpui) hebben dezelfde lateien als de inrijpoort. Een houten kroonlijst op modillons vormt de gevelbeëindiging, waarboven getoogde, houten dakkapellen met een gebogen waterlijst op gestrekte uiteinden.

Volgens de bouwplannen waren links van de inrijpoort de inkom- en traphal, de conciërgeloge en -keuken ingeplant, en rechts ervan het bediendekantoor met loket en het directiekantoor. De mansardeverdieping huisvestte de conciërgewoning.

Paardenstal

De paardenstal met een gevelbreedte van vier traveeën omvat drie bouwlagen onder een overkragend lessenaarsdak (nok loodrecht op de straat, leien). De opstand beantwoordt aan een axiaal-symmetrisch schema, in de middenas gemarkeerd door een rechthoekig laadluik met ijzeren katrolhouder tussen ovale oculi op de eerste verdieping. Oorspronkelijk geopend door twee rechthoekige staldeuren met zijlichten, is de begane grond verbouwd, met behoud van de smeedijzeren ringen voor het aanlijnen van paarden. Op de bovenverdiepingen verder rechthoekige tweelichten met lekdrempel.

Volgens de bouwplannen bood de begane grond ruimte aan twee stalruimten, de linker ingedeeld in zes boxen, de rechter in drie boxen en twee quarantaineboxen voor zieke paarden. Ontsloten door de traphal rechts achteraan, werd de eerste verdieping ingenomen door de refter, hooizolder, tuigkamer en apotheek, en de tweede verdieping door een keuken en drie verblijfskamers. In het interieur zijn de betonbalken met afgeschuinde dagkanten zichtbaar, via afgeschuinde consoles geïntegreerd in het metselwerk van de langsmuren.

Bierdepot

Het bierdepot met een gevelbreedte van drie traveeën omvat een souterrain en twee bouwlagen onder parallelle zadeldaken (nok loodrecht op de straat). Twee gekoppelde tuitgevels vormen het gevelfront, waartegen ter linkerzijde een ondiepe aanbouw aanleunt. De pui ter hoogte van de loskade, volledig uitgevoerd in blauwe hardsteen, wordt symmetrisch geopend door twee rechthoekige poorten met houten schuifdeuren, gevat in een doorlopend register van vijf rechthoekige vensters. Drie rechthoekige vensters doorbreken de bovenverdieping en twee ronde oculi de geveltoppen.

Het tweebeukige pakhuis van zeven traveeën diep herbergde volgens de bouwplannen in het souterrain het eigenlijke bierdepot met ‘cour anglaise’. Op de begane grond bevonden zich achtereenvolgens de expeditie met loskade, de werkplaats voor het spoelen van flessen en de bottelarij. Vermoedelijk diende de bovenverdieping voor de opslag van gebottelde flessen. Een kleine aanbouw tegen de koergevel huisvestte het sanitair. De skeletstructuur uit gewapend beton bestaat uit dezelfde draagbalken als in de paardenstal, in het souterrain en op de begane grond gedragen door een rij vierkante pijlers. Ook de twee parallelle, open houten dakspanten van de bovenverdieping, rusten op betonnen midden- en wandpijlers.