Rutten is een typisch landbouwdorp met een aantal kenmerkende vierkantshoeves rondom de kern. Het dorp is ingeplant op de scheiding tussen de vallei van de Jeker ten westen en die van de Ezelsbeek ten noordoosten met rondom glooiende akkers en weilanden. In het zuidoosten omvat de dorpskern een open zone met weiland en boomgaarden die de feodale kern van Rutten vormt. Deze zone wordt gedomineerd door de motte van Rutten die tegenover de Sint-Evermaruskapel ligt. Ten noordoosten bevindt zich de imposante vierkantshoeve van Burtscheid.

Het grondgebied van het huidige Rutten was in de middeleeuwen een complexe mozaïek van heerlijkheden, waar lenen van belangrijke suzereinen als de keizer van Duitsland, de hertog van Brabant en de prinsbisschop van Luik op een boogscheut van elkaar lagen. Het gebied van Rutten-Nerem-Paifve was in oorsprong waarschijnlijk een Karolingisch fiscusgebied. Deze keizerlijke bezitting hielden de hertog van Brabant en andere leden van de familie van Leuven vanaf 1204 in leen. De verdwenen burcht op de motte van Rutten was waarschijnlijk hun residentie. De heerlijkheid hing af van het leenhof van Brabant.

De motteheuvel werd kunstmatig opgericht in een terreindepressie en omgeven met een brede ringgracht. Rondom de motte ligt de Motweide die begrensd wordt door de Beekstraat, de Etjesstraat en de Motstraat. Dit perceel omvat gaaf bewaarde weilanden die hoger ligger dan het straatpeil en her en der met breukstenen muren zijn gefundeerd. De omringende Motweide kan deel uitgemaakt hebben van een verdedigingszone waarbij de Ezelsbeek aan de rand van het terrein een strategische rol speelde. De motteheuvel werd na de Tweede Wereldoorlog gedeeltelijk geslecht. Op het terrein is de heuvel nog herkenbaar als opmerkelijke ophoging in het open weidelandschap. Er zijn geen bovengrondse resten meer zichtbaar van een mogelijke toren. Ook de grachten moeten in de loop der tijd gedempt zijn.

In 1018 kwam Rutten in handen van de benedictijnerabdij van Burtscheid bij Aken. De abdij vormde de meest concrete macht in het dorp, stimuleerde de stichting van de Sint-Evermaruskapel en het kleine kapittel (zes kanunniken) van de Sint-Martinusparochie in de 12de eeuw, waarvan de proost door de abt van Burtscheid werd benoemd. Langs de Motstraat ligt de abdijhoeve van Burtscheid, een imposante gesloten hoeve met 17de-eeuwse kern temidden van een vrij gaaf bewaard agrarisch landschap. Ten noorden van de hoeve loopt de Eitjesstraat, een half verharde weg die de Motstraat met de Beekstraat verbindt en een rechtstreekse toegang vormt voor de hoeve tot het dorp en de kerk.

De Sint-Evermaruskapel vindt haar oorsprong in de 10de eeuw en is het centrum van de eeuwenoude volksverering van Sint-Evermaar. De huidige kapel dateert van 1784. Hier vinden jaarlijks de Evermarusprocessie en het Evermarusspel, ook Rutten-mei genaamd, plaats. Tijdens dit spel wordt de moord op Evermarus door de inwoners van het dorp Rutten uitgebeeld in de kapelweide.

Landschappelijke evolutie sinds de 18de eeuw

Op de 18de-eeuwse Ferrariskaart wordt ten zuiden van de dorpskern enkel de vierkantshoeve weergegeven omringd door uitgestrekte akkers. Pas op de topografische kaarten uit de 19de eeuw verschijnt de motteheuvel ten zuidwesten van de 'Ferme de Russon' en binnen een geïsoleerd perceel tussen de Ezelsbeek en de Motstraat. De kapel met kapelweide vormt een tweede duidelijk afgebakend element ten zuiden van de dorpskern en in de vallei van de Ezelsbeek. Op de topografische kaart van 1873 wordt de motteheuvel als bebost voorgesteld met rondom een boomgaard. Ook de kapelweide is ingericht als boomgaard en is bovendien voorzien van een lichte omwalling. De situatie blijft ongewijzigd tot de jaren 1970 wanneer de boomgaard op de motteheuvel verdwijnt en het perceel ingericht wordt als weiland. Op de kapelweide blijft de boomgaard behouden. In de Motstraat wordt langs weerszijden van de weg een rij populieren aangeplant. Ook de kapelweide wordt afgeboord met een haag en een bomenrij. In de tweede helft van de 20ste eeuw wordt aan de voet van de motteheuvel tegenover de Sint-Evermaruskapel een gebouw opgericht dat dienst zal doen als buurthuis, de Sint-Evermaruszaal.

De Motweide, het weiland rond de Ruttense Mot, omvat samen met de winning van de Burtscheid en de Sint-Evermaruskapel, de feodale kern van het keizerlijke leen Rutten. De verschillende sites hebben een ontegensprekelijk belangrijke visuele waarde als beeldbepalend element in de Ruttense dorpskom en een groot archeologisch potentieel.