Algemene situering

In Munte vinden we drie mottes: De Motte, De Calvarieberg en Kasteel van Zink. De meest gekende en best bewaarde site is ongetwijfeld de Calvarieberg aan de hoek van de Biest (voorheen Kerkstraat) en de Torrekenstraat. Zowel opper- als neerhof zijn nog prominent aanwezig in het reliëf. Het neerhof is vandaag in gebruik als kerkhof. Voorheen bevond zich hier de Sint-Bonifatiuskerk. De motteheuvel zelf is de kern van een calvarieomgang. De Calvarieberg bevindt zich op de waterscheiding van meerdere kleine stroomgebieden en heeft een vrije en hoge positie op de top van het bovenvermelde plateau op ca. 50 m TAW. Bodemkundig bestaat de motte uit antropogene grond (OB). In de omgeving hebben we te maken met een duidelijke ruimtelijke gradiënt met leemgronden in het zuidoosten en zandige gronden in het noordwesten en waarbij zandleem textuur voorkomt op de overgang tussen beiden.

Vandaag presenteert de Calavarieberg zich nog steeds als een tweeledige site. De heuvel op het opperhof torent vandaag nog ca. 5 meter uit boven een rechthoekig rechthoekig platform van 41 m bij 38 m groot. Dit platform is 0,5 – 0,75 meter hoog en vandaag gebruik als kerkhof. Hier situeerde zich vanouds het neerhof van de site. De motteheuvel zelf heeft een diameter van 30 meter en bovenop staat vandaag een kapel. De aanwezigheid van een gracht is nog niet aangetoond.

Historisch onderzoek

Er is weinig historische informatie voorhanden, noch omtrent de historische omstandigheden die geleid hebben tot het ontstaan van de heerlijkheid Munte, noch omtrent de opwerping van enig mottekasteel.

Op vlak van nederzettingsontwikkeling melden we dat Munte de eerste keer in de bronnen verschijnt in 990 als "Monte". De vroegere geschiedenis van de Heren van Munte is erg onduidelijk. In 1129 is de heerlijkheid zeker nog in bezit van de lokale heer. In 1226, op het moment dat Munte in handen van Rode komt, is de heerlijkheid klaarblijkelijk in bezit van de Graven van Vlaanderen. Warlop en Lachaert geloven dat tijdens de 12de eeuw Munte en Rode al samen een heerlijkheid vormden. Zij baseren zich op de voornamen van de Heren van Munte en Rode in die periode, die exact dezelfde zijn.

Tot 1043 lag langs de Schelde de grens tussen het Duitse Rijk en het Graafschap Vlaanderen. Dat veranderde in 1043 met de aanhechting van Rijksvlaanderen en het verschuiven van de grens naar de Dender. Moeten we deze motte zien als een Duitse motte die dateert voor 1043? Dit lijkt onwaarschijnlijk want we gaan er nog steeds vanuit dat in Vlaanderen het fenomeen van de motte pas verschijnt na 1050. In de tweede helft van de 11de eeuw zien we langs de Dender een aantal defensieve mottekastelen verschijnen die werden gebouwd onder impuls van de graven van Vlaanderen. Kunnen we gelijkaardige constructies ook verwachten langsheen de Schelde? Op dat moment niet langer een grensgebied, maar misschien nog wel een contesteerde en symbolische zone, zeker tot na 1056 wanneer de overdracht van Rijks-Vlaanderen officieel wordt? Vreemd is dan wel weer het Duits patroniem van Bonifatius voor een burchtkapel van een Vlaamse versterking?

De site situeert zich in het hart van de historische nederzetting en de oude Sint-Bonifatiuskerk lijkt geëvolueerd uit de burchtkapel. De verdwenen kerk op het kerkhof van de Calvarieberg had een architecturale kern uit de 11de eeuw. In relatie tot een eventuele motte op de Calavarieberg kan men uitgaan van een eigenkerk. De laatste jaren wordt de interpretatie als mottekasteel evenwel in twijfel getrokken. De landschappelijke situering van de Calvarieberg op de steilrand van een zandrug is immers weinig ideaal voor de inplanting van een site waarbij natte grachten zijn gewenst. Bij de proefboringen die werden uitgezet werden er bovendien geen sporen van een gracht aangetoond. Enkele onderzoekers gaan ervan uit dat de Calvarieberg in feite geen motte is maar een bronstijdgrafheuvel die ook elders op de zandrug voorkomen. Deze grafheuvel zou dan in de loop van de 17de eeuw ingericht zijn als Calvarieberg. Andere mogelijkheid is de aanwezigheid van de twee andere motteversterkingen. Zo was er mogelijk een verschuiving van de heerlijke zetel van de Calvarieberg naar de site ‘de Motte’ en later in de 14de eeuw naar kasteel Zinck. Een verschuiving die kan ingegeven zijn door politieke of familiale motieven waar we geen weet van hebben, of door de nood aan een symbolische daad bij een lokale machthebber, maar evengoed door praktische overwegingen: misschien kreeg men op de rug simpelweg de grachten niet nat en zag men zich genoodzaakt te verhuizen?

Op de Villaret-kaart (1745-1748) is een ovaalvormige motteheuvel afgebeeld met de benaming "Calvaire". Op de Atlas der Buurtwegen (1840), Topografische kaart Vandermaelen (1846-1854) en de Popp-kaart (1842-1879) verschijnt er een ovaalvormig perceel waarop de kapel is afgebeeld. Op de DHM laten zich geen duidelijke relicten van grachten optekenen rond de Calvarieberg, tenzij een zeer zwakke asymmetrische 15 m brede depressie van slechts een twintigtal centimeter diep. Wellicht gaat dit niet om een gracht maar is het een plausibeler hypothese het hier gaat om grondextractie mogelijk ter oprichting van de motte.

Archeologisch onderzoek

Er werd in het verleden weinig archeologisch onderzoek uitgevoerd. We vermelden enkel enkele proefboringen in 2004 in kader van het doctoraatsonderzoek van Pieter-Jan Lachaert aan de UGent.

Aard en bewaringstoestand

Zowel opper- als neerhof zijn nog prominent aanwezig in het reliëf. Het neerhof is vandaag in gebruik als kerkhof. Het neerhof zal verstoord zijn door de aanwezigheid van de voormalige Sint-Bonifatiuskerk. Het opperhof daarentegen kende geen verstoring doorheen de geschiedenis. Het opsporen van de mogelijke grachten is belangrijk voor het determineren van deze site als voormalig mottekasteel.

HERREMANS D., CRUZ F., STORME A., VERHEGGE J., ALLEMEERSCH L., DE SMEDT P., STICHELBAUT B., ROZEK J., VERGAUWE R., VAN DE VELDE S., VAN PARYS V. & LALOO P. (red.) 2023: Is het gras groener aan de andere kant van de heuvel? De studie van mottekastelen vanuit landschappelijk en beheersmatig perspectief, SYNTAR 017, Brussel.