Fysische geografie

Het Zwart Ven ligt ten zuidwesten van Lichtaart, ten zuiden van de Diestweg. Het ven, dat ook het Zwarte Water genoemd wordt, ligt centraal in een kleine depressie ten noorden van de Grote Heide. De gemiddelde hoogteligging bedraagt circa 15 meter +TAW. Het ven ontstond door uitstuiving tussen twee duinruggen met een hoogte van 16 meter +TAW in het noorden en van 26 meter +TAW in het zuiden. Grondwater en afvloeiend regenwater verzamelden zich in de uitwaaiingskom.

De tertiaire laag bestaat uit bleekgrijs, fijn, goed gesorteerd, kleihoudend zand met weinig glauconiet van de Formatie van Poederlee (plioceen) en bleekgroen tot bruin, licht glauconiet- en micahoudend zand met paarse kleihorizonten en onderaan kleine, zwarte silexkeitjes van de Formatie van Kasterlee (plioceen). Het tertiair werd overwegend bedekt door holoceen stuifzand. Rondom het Zwart Ven bevinden zich natte en matig droge zandbodems. Ten zuiden van het Zwarte Ven liggen duingronden.

Vegetatie en fauna

Het Zwart Ven is een oligotrofe tot mesotrofe plas met ten oosten en ten westen ervan evenwijdige sloten. In het centrale deel komen drijftillen voor, gevormd uit veenmossen, kruipend struisgras, greppelrus, veenpluis, witte snavelbies en veenbes. Waterlelie en blaasjeskruid bevinden zich in het water. Op de stroken land tussen de greppels komt natte heide met dopheide, pijpenstrootje, greppelrus, moerasstruisgras en veenmossoorten voor. Aan de randen zijn gagelstruwelen aanwezig. Rondom het ven komen overwegend naaldhoutaanplanten voor, voornamelijk van grove den, met enkele relicten van gedegradeerde heide met dominantie van bochtige smele.

Het open water van het Zwart Ven en de Snepkensvijver (ten zuiden van de Grote Heide) vormt een geschikt habitat voor talrijke water- en broedvogels zoals kokmeeuwen. Bij inventarisaties werd de aanwezigheid van onder andere dodaars, slobeend, tafeleend, waterhoen, meerkoet, geoorde fuut, rietgors, zwartkopmeeuw en de nachtzwaluw vastgesteld.

Cultuurhistorisch landschap

Op de kabinetskaart van de Ferraris ligt het Zwart Ven in een uitgestrekt heidegebied, aangeduid als de Hooge Heyde, tussen Herentals en Lichtaart. Op de Vandermaelenkaart loopt meteen ten noorden van het ven een ontginningsweg die de Grote Heide doorkruist van noordoost naar zuidwest. De eerste aanzet tot bebossing van de heide is al zichtbaar.

Het Zwart Ven is, net zoals de meer zuidwaarts gelegen Snepkensvijver, een relict van turfwinning waarbij gebruik gemaakt werd van een natuurlijk fenomeen. De huidige structuur werd antropogeen bepaald door een afwisseling van turfwinning en beplanting tussen 1700 en 1940. De topografische kaart van eind 19de eeuw toont duidelijk de grachtenstructuur in het ven in functie van de turfwinning.

De bebossing van de heide rondom het ven vond overwegend tijdens de tweede helft van de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw plaats. Gestimuleerd door de mijnbouw viel de keuze op naaldhout, eerst grove den, daarna ook Corsicaanse den.

Vandaag maakt het Zwart Ven deel uit van een groter landschappelijk geheel, de heuvelrug tussen Herentals en Lichtaart. De waterplas ligt langs de onverharde Diestweg of Lavendelweg en wordt omringd door naaldbos. De grachtenstructuur met meer dan 25 noord-zuid lopende grachten, een brede oost-west georiënteerde sloot en centraal ongeveer acht concentrische grachten vormen vandaag nog een overblijfsel van de turfwinning. De naam Zwart Water verwijst naar de turf die het water een donkere kleur gaf.

• Archief Onroerend Erfgoed Antwerpen, DA000517, Het Zwarte Ven, advies KCML (26 juni 1980).
• Archief Onroerend Erfgoed Antwerpen, DA000517, Het Zwarte Ven, beschermingsdossier (R. Deneef & P. De Smedt, 1980).