De Eikelberg (in het zuidwesten van de gemeente Aarschot) is een circa 48 meter hoge heuvel behorende tot de Formatie van Diest, gelegen tussen de dorpskern van Gelrode ten zuiden ervan en de fossiele meander van Vorsdonk – Turfputten (eveneens beschermd) ten noorden. Via de Liedeberg, ten oosten van de Eikelberg, sluit deze heuvel aan bij het beschermde landschap ’s Hertogenheide te Aarschot, op ongeveer 800 meter van de Eikelberg. Deze ijzerzandsteenheuvel vormt de zuidelijke grens van de Demervallei, die de overgang tussen de Zuiderkempen in het noorden en het Hageland in het zuiden vormt. De Zuiderkempen worden gekenmerkt als een vrij vlak, zandig gebied (plaatselijk verstoven tot duinen) dat de noordelijke zijde van de Demer- en Laakvallei begrenst. Het Hageland is een heuvelland, gedomineerd door een aaneenschakeling van quasi parallelle, langgerekte heuvelruggen uit ijzerzandsteen (getuigenheuvels van de Formatie van Diest).

Fysische gegevens

De Eikelberg is één van de Diestiaanheuvels van het Hageland (zie thema 'Diestiaanheuvels in het Hageland' voor ontstaansgeschiedenis) die globaal volgens een noordoost-zuidwest richting verlopen en waarvan de hoogtes naar het noorden toe geleidelijk afnemen.

De Eikelberg is de top van een dergelijke ijzerzandsteenheuvel, die naar het oosten en westen toe verder doorloopt. De getuigenheuvels liggen tegen de Demervallei aan en zorgen voor een scherpe overgang naar de vallei. Over een afstand van 200 meter bedraagt het hoogteverschil bijna 40 meter. De heuveltoppen zijn bebost met hier en daar heiderelicten. Tussen de getuigenheuvels komen ingesneden holle wegen voor.

De heuvel bestaat voor het grootste deel uit stenige, glauconietrijke, ijzerpodzolachtige bodems op zand van de Formatie van Diest (bodemtype ZAf(e), droog zand met weinig duidelijke ijzer- en/of humus B horizont). Op de oostelijke uitloper komt een vlek klei voor (bodemtype EDx, zwak tot matig gleyige kleibodem met onbepaald profiel).

Cultuurhistorisch landschap

De getuigenheuvels hadden reeds tijdens de prehistorie een grote aantrekkingskracht op de mens. Lithisch materiaal, gedateerd in het laat-mesolithicum (7000/6500-5000 voor Christus) en aangetroffen op het zuidwestelijke uiteinde van de Eikelberg, vormt hier een getuige van.

Op de Eikelberg was tijdens de late middeleeuwen het gericht van de hertog van Aarschot als heer van de stad Aarschot gevestigd. Het gericht van Gelrode bestond reeds in 1284. Op de nabijgelegen Eikelberg stonden drie raderen, twee galgen op enkelvoudige staak en een galg op twee staken, allen vervaardigd in hout. De executies werden in Aarschot voltrokken, maar de lijken werden op de berg gehangen. Naast een waarschuwingsteken vormde het gericht ook een grensteken ter afbakening van het rechtsgebied van de heer van Aarschot.

De ijzerzandsteen van de Eikelberg werd gedurende verschillende eeuwen gewonnen. In de Eikelberg was een bescheiden steengroeve aanwezig. IJzerzandsteen werd eeuwenlang gebruikt in steden en dorpen in de omgeving voor de bouw van verschillende geestelijke en burgerlijke gebouwen. Deze groeve staat duidelijk afgebeeld op de wandkaarten van het Hertogdom Aarschot uit 1775 en was in deze periode nog actief. In 1840 waren de gronden van de groeve omgevormd tot akkers. De steengroeve op de Eikelberg werd een laatste maal gebruikt in de jaren 70 van de 20ste eeuw. Toen werden stenen gewonnen voor de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouw-kerk van Aarschot. Achteraf werden delen van de groeve wellicht vol gestort. Momenteel is de groeve een open plek omringd door bos en valt ze op door de lagere ligging.

Flora

Ten gevolge van grote verschillen in hydrografie kennen de ijzerzandsteenheuvels een grote variatie aan biotopen. De ijzerzandsteenbanken zijn weinig doordringbaar voor water waardoor op sommige plaatsen natte zones ontstaan en op andere juist droger zijn. Bovendien is de beschutte noordhelling over het algemeen vochtiger dan de warme zuidhelling. Aangezien de heuvels voor lange tijd (deels) onder heide lagen, zoals voor de Eikelberg onder andere weergegeven wordt op de kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778), zijn nu nog veel relicten van de heide en heischrale graslanden terug te vinden, zoals op de westelijke punt van de Eikelberg. Bovendien komen er relicten van hakhoutstoven, voornamelijk van eiken- (Quercus) en kersenhakhout (Prunus), en oude bomenrijen voor.

Op de in 1960 gepubliceerde vegetatiekaart worden voor de Eikelberg twee karteringseenheden opgegeven:

• op de noordelijke flank van de berg de typische subassociaties van het eiken-berkenbos (Quercus, Betula);
• voor de rest van de heuvel de typische subassociatie van een gemeenschap met struikheide.

Ten opzichte van de vegetatiekaart van 1960 heeft het eiken-berkenbos terrein gewonnen ten opzichte van de struikheidegemeenschap. Op de resterende heidepercelen neemt de opslag van zomereik (Quercus robur) en ruwe berk (Betula pendula) een belangrijke plaats in. Sporadisch wordt tussen de struikheide (Calluna vulgaris) ook kruipbrem (Genista pilosa aangetroffen.

Het beboste gedeelte van dit landschap bestaat overwegend uit hakhout of struweel van zomereik (Quercus robur) en ruwe berk (Betula pendula), gewone lijsterbes (Sorbus aucuparia) en, in mindere mate, Amerikaanse eik (Quercus rubra), spork (Frangula alnus), zoete kers (Prunus avium), Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina) en wilde kamperfoelie(Lonicera periclymenum). De bodembedekking bestaat voor de helft uit dode bladeren, voor de helft uit bosbes (Vaccinium myrtillus), bochtige smele (Deschampsia flexuosa) en, sporadisch, fijnbladig schapengras (Festuca ovina subsp. tenuifolia), echte guldenroede (Solidago virgaurea), schermhavikskruid (Hieracium umbellatum), blauwe knoop (Succisa pratensis) en grasklokje (Campanula rotundifolia).Op de verwilderde boomgaarden op de zuiderflank wordt alsemabrosia (Ambrosia artemisiifolia) aangetroffen, een zeldzame adventief, maar in de Kempen een relatief goed ingeburgerde soort.

De Eikelberg is in samenhang met de fossiele meander van Vorsdonk – Turfputten van groot belang op geomorfologisch, bio-ecologisch en esthetisch landschappelijk vlak:

• de steile noordflank van de Eikelberg, met een zeer snel verlopende gradiënt vanuit het veen tot de kruin van deze heuvel, wordt alleen onderbroken door de baan Leuven-Aarschot. Het massief van de Eikelberg bepaalt in hoge mate de kwel- en bronactiviteit in het gebied Vorsdonk – Turfputten en de grote landschappelijke en biologische variatie ervan;
• de Eikelberg biedt verscheidene panoramische gezichten op de omgeving, vooral in noordelijke richting over het gebied Vorsdonk – Turfputten en de Demervallei. De esthetische waarde van dit landschap wordt bovendien in hoge mate bepaald door de steile, beboste flank van de Eikelberg.

• Archief Onroerend Erfgoed Vlaams-Brabant, DB000100 De Eikelberg.
• DETHIOUX M. 1960: Vegetatiekaart van België: kaartblad 75W Aarschot & verklarende tekst bij het kaartblad.
• Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000.