Het Maasdalbos bevindt zich ten zuiden van de dorpskern van Essenbeek, ten westen van het Hallerbos en ten noorden van het Lembeekbos. Het betreft een gevarieerd landschap, met een gemengd loofbos dat geleidelijk overgaat in een vochtige beekvallei, rijk aan verschillende plantenassociaties in verschillende biotopen.

Fysische geografie

Het Maasdalbos, een gemengd eiken-beukenbos, bevindt zich op de westrand van het plateau behorende tot de Formatie van Brussel, waarop ook het Hallerbos gelegen is. Bij het brongebied en langs de Maasdalbeek, die in het bos ontspringt en ongeveer 1,5 kilometer westwaarts in de Zenne uitmondt, vormt klei van de groep Ieper het substraat. Ter hoogte van Halle en Lembeek is de Zenne uitgeschuurd tot in het primaire gesteente. Op de primaire sokkel liggen tertiaire afzettingen van de groep Ieper (klei en zand) en de Formatie van Brussel (zand). De Formatie van Brussel bestaat hier uit een pakket van geel tot roodbruin, matig fijn tot tamelijk grof zand en komt voor vanaf de hoogtelijn 75-80 meter. Plaatselijk is de formatie zeer kalkrijk en vormt harde kalksteenbanken. Dit pakket bedekt de vroeger afgezette zand- en kleilagen. De bodems in het noordoostelijk, hoogst gelegen gedeelte van het bos zijn droge, lemige of kleiige zandgronden van de Formatie van Brussel met weinig duidelijke profielontwikkeling (bodemtypes Sbx en Zbx, respectievelijk droge lemige zandbodems en droge zandbodems met onbepaald profiel). Lager op de hellingen komen leem- en zandgronden met klei-zandsubstraat op geringe diepte voor (bodemtypes wLDx en sLba, respectievelijk matig droge tot matig natte zandleembodems met onbepaald profiel en droge zandleembodems met textuur B horizont). Twee droge, met colluviaal leem opgevulde dalen (bodemtype Abp, droge leembodems zonder profiel) vormen de aanloop naar de brongebieden en de vallei van de Maasdalbeek. Het brongebied en het beekdal bestaan uit hydromorfe colluviale leem- of zandleembodems (bodemtype Lfp, zeer natte zandleembodem zonder profiel). In het Maasdalbos bevinden zich drie geconcentreerde bronzones. Door brondalerosie hebben zich twee amfitheatervormige dalhoofden gevormd. In het middelste bronbeekje werden rond 1960 door de stad Halle twee (bos)poelen aangelegd, door op twee plaatsen een dam op te werpen. Aan de zuid- en oostrand liggen twee zandgroeven, namelijk de groeve Cromphout en de groeve Van Steenberghe, genoemd naar de uitbaters. Door de uitbating van de zavelwinningen zijn op de randen van de voormalige zandgroeven zeer steile hellingen ontstaan.

Flora en fauna

In 1984 bestond het gedeelte gelegen op het zand ten noorden van de weg die het bos doorsnijdt deels uit een boomgaard, deels uit een uniforme, gelijkjarige aanplanting van beuken, zonder onderbegroeiing of met enkele taxa uit het verbond van zomer- en wintereik. Op de hogere gedeelten aan de zuidrand van het bos kwamen, naast enkele aanplantingen van lork of Corsicaanse den, enkele fragmenten voor van het verbond van eiken-haagbeukbos. Op de vochtige of natte gedeelten in het brongebied, bij de poel en verder stroomafwaarts bij de beek, die meestal met Canadapopulieren beplant waren kwam een begroeiing voor die kan gerekend worden tot het elzen-vogelkersverbond. De meest opvallende vegetaties op de niet meer gebruikte delen van de zandgroeve waren ruderale bremstruwelen. Het wateroppervlak van de poel werd grotendeels ingenomen door kleine kroos, meer naar de randen toe vermengd met gewoon sterrenkroos. In de ondiepste gedeelten van de poel en op de natste stukken stroomafwaarts waren soorten uit de rietklasse aanwezig. Bij tellingen uitgevoerd ten tijde van de bescherming kwamen een 40-tal soorten standvogels binnen het beschermde gebied voor, waaronder steenuil, boomleeuwerik, matkopmees, grote lijster, kleine bonte specht, appelvink en houtsnip. Het gebied heeft bijgevolg een grote ornithologische waarde. Het bos is eveneens van belang op botanisch vlak, met onder andere de aanwezigheid van wilde hyacinten tijdens het voorjaar.

Volgens de Biologische Waarderingskaart wordt de kern van het Maasdalbos gevormd door zuur eikenbos en eiken-beukenbos met wilde hyacint met kleine zones met bronvegetaties. De kruidlaag is zeer soortenrijk. Het bos wordt omgeven door grasland en verspreid enkele akkers. In de voormalige zandgroeve Van Steenberghe werden populieren aangeplant. Ter hoogte van de voormalige zandgroeve Cromphout komt een soortenrijk schraalgrasland voor. Tijdens een uitgebreide inventarisatie in 1994 werden in het Maasdalbos niet minder dan 121 soorten waargenomen. Dit hoge aantal is te verklaren door de grote diversiteit bepaald door de pedologie, geologie en grondwatertafel. De onmiddellijke omgeving van het Maasdalbos bestaat uit een half-open landschap, met omzomende graslanden met oude heggen en bomenrijen in combinatie met steilranden en één enkele hoogstamboomgaard.

Cultuurhistorisch landschap

Bij archeologisch onderzoek werden nabij een bron in het bos aardewerkfragmenten en sporen van een haard aangetroffen, te dateren in de late ijzertijd. Verder is ook sprake van een aantal losse vondsten van onder andere silex werktuigen uit het neolithicum.

Het Maasdalbos is, in tegenstelling met het omliggende Hallerbos en Lembeekbos, niet permanent bebost geweest. Het werd voor de eerste maal schriftelijk vernoemd in 1278. Het werd gekapt, begraasd en herplant. Op de kabinetskaart van de Ferraris is het Maasdalbos een klein bosgebied ten zuidwesten van Essenbeek. Het bos wordt in het oosten begrensd door een uitgesproken holle weg die van noord naar zuid loopt. Op de kaart van Vandermaelen (1846-1854) wordt alleen de “Maesheyde” vermeld op deze locatie. Het gebied bestaat uit akkers op de steilrand doorsneden door de vallei van de Maasdalbeek. De stad Halle kocht het Maasdalbos rond 1900-1905 aan omwille van de aanwezigheid van kwelzones voor de ontginning van het gebied als drinkwaterwinning. Daarvoor werden betonnen winningsgalerijen aangelegd in de kwelzone en tussen de Maasdalbeek en Veugeleer. De toegangsputten bevinden zich verspreid over het bos. De waterwinning is maar enkele decennia in bedrijf gebleven en werd stopgezet in 1967. Doorheen het Maasdalbos loopt de hoofdleiding van de watermaatschappij. Vermoedelijk ligt deze leiding in een voormalige waterwinningsgalerij. Bij het begin van de jaren 1950 was de zandgroeve Cromphout nog in volle uitbating. De groeve Van Steenberghe, aan de oostzijde van het Maasdalbos, was toen reeds gestopt en beplant. In 1979 waren alle zandgroeves verlaten en trad er spontane bebossing op. De topografische kaart van circa 1960 toont een concentratie loofbos rondom de beekvallei.

Huidig landschap

Het Maasdalbos bestaat hoofdzakelijk uit loofbos met enkele kleine zones naaldbos. Plaatselijk borrelt grondwater op. Ten noorden loopt de onverharde Maasdalweg. De onmiddellijke omgeving van het Maasdalbos bestaat uit een half-open landschap met graslanden met oude heggen en bomenrijen. Ten noorden van het bos ligt een hoogstamboomgaard.

• Onroerend Erfgoed, Digitaal beschermingsdossier DB000702, Maasdalbos (S.N.).
• Onroerend Erfgoed Vlaams-Brabant, Beschermingsdossier DB000702, Maasdalbos: advies KCML 20 november 1977 (S.N.).

• Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000.
• Topografische kaart van België, Philippe Vandermaelen, uitgegeven in 1846-1854, schaal 1:20.000.
• Topografische kaarten van België, Tweede editie, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1880-1884, schaal 1:20.000.
• Topografische kaarten van België, Derde editie, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1889-1900, schaal 1:20.000.
• Kaart van België, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1928-1950, schaal 1:20.000.
• Kaart van België, Militair Geografisch Instituut, uitgegeven in 1949-1970, schaal 1:25.000.

• Onroerenderfgoedrichtplan Hallerbos, Lembeekbos, Maasdalbos (APV005), https://id.erfgoed.net/plannen/178