Kerkhof van Kozen met onder andere een 18de-eeuws lijkenhuis en drie grafkruisen uit de 16de tot 18de eeuw.

Historiek

De eerste vermelding van een kerk in Kozen dateert uit 1230 wanneer het patronaatsrecht aan de abdij van Averbode wordt geschonken. Het kerkgebouw van Kozen wordt vernield door de troepen van de prinsbisschop van Luik in 1486.

De Villaretkaart beeldt in 1745-1748 een kerk af op het kerkhof van Kozen, aansluitend bij de omwalde site van de pastorie. In 1763 is deze kerk vervallen. Ze wordt in 1772 vervangen door een nieuwe kerk op dezelfde plaats. De Ferrariskaart uit 1771-1778 toon nog steeds een ommuurd kerkhof met centraal een kerkgebouw. Dat wordt zo’n 75 jaar later bevestigd door de Atlas der Buurtwegen (1843-1845) die ten westen van de kerk de restanten van de omwalling toont en ten zuiden langs de straat een muur.

De huidige neoromaanse kruisbasiliek wordt in 1914-1920 opgetrokken op de hoek van de Opcosenstraat en de Bergstraat. De 18de-eeuwse kerk werd wellicht kort na 1920 afgebroken. Op de Topografische kaart van 1939 komt de oude kerk niet langer voor. Enkel kruisjes duiden het kerkhof nog aan. Tot vandaag bleef het oude kerkhof in de Dorpsstraat bewaard en in gebruik als begraafplaats.

Beschrijving

Omhaagde en verkiezelde begraafplaats. Van de historiek van het oude kerkhof getuigen vandaag het lijkenhuis uit 1763 en drie grafkruisen. Het lijkenhuis is een éénlaags bakstenen gebouw op rechthoekig plattegrond onder een met leien bedekt zadeldak. Het geheel rust op een grijze natuurstenen plint. Witte natuurstenen hoekkettingen accentueren de hoeken. De deur in de zuidwestelijke lijstgevel, met op de sluitsteen de tekst ‘Cosen 1763’, heeft een natuurstenen omlijsting. De jaarsteen ‘2022’ boven de deur wijst op een restauratie. De noordwestelijke puntgevel heeft een getralied, met natuursteen omlijst segmentboogvormig raam. Tegen de zuidoostelijke gevel hangt een kruisbeeld. De noordoostelijke gevel is gesloten.

De drie natuurstenen grafkruisen dateren uit de 16de , 17de en 18de eeuw.

Het recht afgewerkte 16de-eeuwse exemplaar heeft in gotische letters het opschrift “Jan Sceelis dij sterft A° 7b^e XXXIII”. (Anno september 1533; volgens archief Nijssen december 1962)

Het grafkruis met gelobde armen voor Christiaen Van Leeuwen (1676) is deels bewaard gebleven. De linker arm en het lichaam zijn afgebroken. In de top staat een IHS-monogram met eronder in laagreliëf een gekruisigde christus. De tekst op het grafkruis luidt “[Hi]er leyt begraven den / [eer]saemen Christiaen van / [Leeuw] schepen tot Cosen / [met] syn huysvrauwe Eva / [Prijs] die syn ghestorven / [?]r 1676 Bidt voor haer / sielen Amen”.

Het grafkruis met gelobde armen voor Christiaen van Leeuwen (1739) is mogelijk slechts deels bewaard gebleven. In 1967 was volgens het archief Nijssen het grafkruis nog steeds intact. In hoeverre het lichaam met halfronde decoratie ondergronds bewaard bleef is onbekend. In de kop staat het IHS-monogram. De graftekst luist “Hier liggen begraeven / [C]hristiaen van Leeuw die sterft / A° 1739 de 18 july ende Elisabeth / Melmans / syne huysvrauwe die / sterft die 20 mey 1728 / Requiescat in pace”.

De meeste graftekens dateren uit het interbellum en vooral uit de naoorlogse periode met een groot aandeel uit de jaren 1960-1970. Dat gaat ongetwijfeld gepaard met een democratisering in de grafkunst van de jaren 1920 en de sloop van de oude kerk kort na 1920. Een foto uit 1971 van de begraafplaats uit het archief Nijssen toont een met gras begroeide begraafplaats getypeerd door betonnen grafkruisen en een houten kruis. Een ongedateerde kleurenfoto vermoedelijk uit de jaren 1980 toont de grafkruisen in een verkiezelde omgeving zoals vandaag ook nog het geval is.

De voor de 20ste eeuw typische vormen van graftekens en stijlen komen er voor: kruisen, stèles, stèles met zerken en afgeboorde graftuinen, in neogotiek, sobere art deco en modernisme. Het materiaalgebruik is representatief voor de 20ste eeuw: blauwe hardsteen, witte marmer, giet- en smeedijzer, metaal, graniet, mozaïek, kunststeen met tekstplaten in marbriet en kunststof graftekens. Meerdere hardstenen graftekens zijn gedecoreerd met gebeeldhouwde funeraire symboliek. Opvallend voor de regio zijn de houten laatmodernistische graftekens die vermoedelijk uit één atelier komen.