Het gebied Achter Schoonhoven bevindt zich ten oosten van Aarschot in de door restheuvels (behorende tot de Formatie van Diest) omgeven Demervallei, tussen de Weerderlaak (in het noorden), de Grote Motte (in het zuiden) en de Schoonhovense Beek (in het westen). De naam verwijst naar het gehucht en het kasteel van Schoonhoven. De grote natuurwaarde wordt gevormd door de nog relatief open vallei, de variatie in bodemtypes en de diversiteit in fauna en flora. Het gaat om een half-natuurlijk landschap met hoge belevingswaarde bestaande uit onder andere oude en zeer zeldzame hooilanden.

Fysische geografie

De Demervallei is een relatief gaaf bewaard rivierlandschap dat de grens tussen het Hageland (in het zuiden) en de Zuiderkempen (in het noorden) markeert. De Demer is een typische vlakterivier met weinig verval en veel meanders. Talrijke waterlopen voegen zich rechtstreeks, maar vooral onrechtstreeks bij de Demer, soms na over een zekere afstand evenwijdig met de Demer gestroomd te hebben. Op de valleibodem zijn de waterlopen in grote mate vergraven, gekanaliseerd of aangelegd. Een voorbeeld hiervan is de loop van de Grote Motte die ten zuiden van de Konijnenberg haar oorspronkelijk tracé verlaat (de Oude Motte) en ingedijkt en uitgegraven door de valleirand naar Schoonhoven vloeit als de Nieuwe of Grote Motte. Deze werd waarschijnlijk in de late middeleeuwen aangelegd of sterk vergraven om de watervoorziening van de slotgracht, vijvers en de sinds de middeleeuwen bestaande watermolen van Schoonhoven te verzekeren.

Grondwaterstromingen en kwelgebieden spelen een belangrijke rol in de vallei. Ten westen van het gebied bevindt zich een rivierduin met het toponiem ‘Weerde’. Deze vormde ooit de oorsprong van de stad Aarschot. Het grootste gedeelte van de alluviale bodems wordt op de bodemkaarten aangeduid als kleigronden. De bodemgesteldheid in dit gebied is zeer gevarieerd: in het noorden komen kleibodems voor (bodemtype Efp, zeer sterk gleyige kleibodem zonder profiel), in het centraal deel veenbodems (bodemtype V) en in het zuiden lemige zandbodems (bodemtypes Sfp en SPfp, respectievelijk zeer natte lemige zandbodems zonder profiel en zeer natte lichte zandleembodems zonder profiel).

In de Demervallei zijn zeer interessante biotopen, gevormd door gevarieerde abiotische factoren en het permanente beheer van het cultuurlandschap, aanwezig. Reliëfverschillen, de specifieke bodemopbouw, kwel, terugkerende overstromingshoogten en afzettingspatronen van alluvium spelen hierbij een belangrijke rol. Verlanding- en graslandvegetaties, struweel- en bosbiotopen wisselen elkaar af. Half-natuurlijke plantengemeenschappen met een naar Vlaamse normen nog zeer soortenrijke samenstelling komen nog voor in de oude en steeds zeldzamer wordende hooilanden. Bij een inventarisatie in 1975 werd in het natuurgebied Achter Schoonhoven de aanwezigheid van volgende vegetatietypes vastgesteld: zeldzame blauwgraslanden, schrale hooilanden van het dotterverbond, hooilanden van het glanshaververbond en soorten van laagveen in de greppels. Een deel van deze types is intussen verdwenen of sterk ingekrompen wat betreft de oppervlakte ervan. Volgens de Biologische Waarderingskaart (2010) komen in dit gebied mesotroof elzenbos, struweelopslag, natte ruigte, populierenaanplanten en soortenrijk permanent cultuurgrasland met relicten van half-natuurlijke graslanden voor. De loofbossen zijn over het algemeen jong en hebben een weinig ontwikkelde bosvegetatie. Merkwaardige plantensoorten in dit landschap zijn onder andere brede en gevlekte orchis, knolsteenbreek, pijptorkruid, blauwe knoop, dotterbloem, ratelaar, wateraardbei, waterviolier, pijlkruid, waterweegbree en een groot aantal gras- en zeggesoorten. Opmerkelijke diersoorten zijn: bos-, steen- en kerkuil, buizerd, sperwer, boomvalk, ijsvogel, sprinkhaanzanger, kleine karekiet, blauwborst, roodborsttapuit, kwartel, kievit, wielewaal, alpenwatersalamander, bruine en groene kikker, levendbarende hagedis, ree, vos, steenmarter, dwergmuis, waterspitsmuis en eikelmuis. Opmerkelijke vlinders zijn het oranjetipje, koevinkje, hooibeestje, sleedoornpage, koninginnenpage en verschillende libellen- en sprinkhaansoorten.

Cultuurhistorisch landschap

In de Demervallei is tot nu toe slechts beperkt archeologisch onderzoek gebeurd. Op een donk tegen de Weerderlaak ten noordoosten van het kasteel van Schoonhoven lag de (sinds de 17de eeuw verdwenen) kerk en parochie van Weerde. Het noordwestelijk deel van het gebied behoort tot de primitieve parochie van Weerde. Archeologisch onderzoek van deze kerksite bevestigde de aanwezigheid van de kerk en een eventuele aansluitende nederzetting in de 9de en 10de eeuw. Bovendien werden zowel artefacten uit de prehistorie als uit de Karolingische tijd en de middeleeuwen gevonden, wat wijst op een rijke bewoningsgeschiedenis op deze holocene/tardiglaciale rivierduin. De situering langs de Demer plaatst deze nederzetting in een keten van vroeg- en volmiddeleeuwse nederzettingen die ingeplant liggen op de rivieroevers vanaf Bilzen tot aan de samenvloeiing van de Dijle. De donk werd deels afgegraven in 1870. Tot vandaag is deze donk echter nog prominent herkenbaar in het landschap.

Ten zuidwesten van het gebied Achter Schoonhoven ligt het Kasteel van Schoonhoven, waarvan de naam voor de eerste maal opduikt in het midden van de 13de eeuw. De kasteelmotte was bereikbaar vanuit het zuidoosten via een beboomde dreef tussen twee vijvers en een houten ophaalbrug. De contouren van deze vijvers zijn tot vrij recent onveranderd gebleven. In 1777 werd er een nieuw kasteelgebouw opgetrokken op de funderingen van het oude kasteel. Het is dit kasteel uit de jaren 1770 dat nog bestaat, hoewel er rond 1850 delen werden afgebroken, en er verregaande verwaarlozing optrad in de tweede helft van de 20ste eeuw. De historische tuinstructuur van het kasteel met vijvers met eilandtuin en dammen, minstens daterend uit de 16de eeuw, is nog steeds intact. Op de kaarten uit het einde van de 18de eeuw wordt de eilandtuin getekend met een sterpatroon, in de 19de eeuw was dit waarschijnlijk een moestuin. Sommige kaarten geven ook ten noordoosten van het kasteel een stervormig aangelegde tuin weer, op de site van de verdwenen kerk van Weerde. Op de stafkaart van 1930 komt er rond het kasteel voor het eerst een landschappelijke aankleding voor van de wijde omgeving. De beemden lijken bezaaid met groepjes bomen, en een rondweg beschrijft een wijde boog rond het nieuwe park. Van deze parkaanleg is niet veel meer bewaard. In de tweede helft van de 20ste eeuw kreeg het vijvercomplex van Schoonhoven een openbare recreatieve functie. Later werd de erfgoedwaarde van het geheel sterk aangetast. De meest westelijke vijver werd begin de jaren 1980 grotendeels gedempt. Op de eilandtuin werd in dezelfde periode een camping opgericht. Bij Schoonhoven zijn ten zuiden van de Nieuwe Motte restanten terug te vinden van wat in de 19de eeuw waarschijnlijk een tuin- of parkaanleg was. Het natuurgebied Achter Schoonhoven is een relict van het open landschap dat het kasteel van Schoonhoven omgaf.

Het historisch landbouwgebruik in de Demervallei had een aantal specifieke kenmerken. In de prehistorie zal een deel van het landschap reeds ontgonnen zijn door de mensen die op dat moment de vallei bewoonden. Vanaf de periode dat archiefstukken beschikbaar zijn, werd het alluvium bijna volledig ingenomen door hooi- en weilanden. Na een individueel gebruik als hooiland was er een gemeenschappelijke begrazing voorzien. Op de Kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) valt op dat de Demervallei een open vlakte met weilanden en beemden was, zonder beplanting op de perceelgrenzen. Dit duidt meestal op gemene (na)begrazing. Vanaf de tweede helft van de 20ste eeuw verloren de hooilanden hun economische functie en werden grote delen van de vallei, vooral de natste gronden, beplant met populieren. In de 20ste eeuw was de Demervallei van belang voor de populierenteelt in de streek, al waren de aanplantingen geen onverdeeld succes. Omwille van de ongunstige standplaatscondities en de hiermee gerelateerde bladroestinfecties stierven veel populieren af alvorens ze geoogst konden worden. Aanplantingen met populier komen tegenwoordig een stuk minder voor dan dertig jaar geleden. In het gebied zijn enkele percelen in het centrale deel beplant met populieren.

Op diverse plaatsen in de Demervallei zijn er nog duidelijke sporen van veenwinning te herkennen. Waarschijnlijk werd er overal waar dicht bij de oppervlakte veen aanwezig was op kleine schaal door de inwoners veen of turf ontgonnen. Een zeer groot aantal langwerpige percelen, zoals deze ook in het gebied aanwezig zijn, is waarschijnlijk een relict van de veenontginning. Tussen de percelen zijn er nog dijkjes aanwezig, die niet uitgeveend werden, wellicht om de turf op een harde bodem te kunnen afvoeren, om verlanding te bevorderen en nadien hooiexploitatie terug mogelijk te maken. Het gebied Achter Schoonhoven is een bekend veenwinningsgebied in de Demervallei.