Voor een landelijke gemeente onverwacht rijk geornamenteerde kerk in Brabantse hooggotiek, door S. Leurs geciteerd als "lentebloesem van de Brabants gotiek". Tot 1803 Sint-Salvatorskerk naar het vermaarde miraculeuze Sint-Salvatorkruis waarvoor een bijzondere verering bestond met talrijke bedevaarten vanaf de vroege middeleeuwen tot circa 1930.

Historiek

Het schip en de zijbeuken klimmen op tot eerste helft van de 14de eeuw, de toren tot de periode 1340-1375, de Heilig Kruis- of Salvatorkapel tot circa 1400, het koor tot de eerste helft van de 15de eeuw en de Onze-Lieve-Vrouwekapel tot circa 1470. Rekeningen van 1470 tot 1485 en 1485 tot 1490 wijzen er op dat eerst Jan Haeseldonc en Antoon Keldermans werken hebben uitgevoerd, namelijk de zijbeuken, het schip en de torenvoet overwelfd, de vensters vergroot en de bovenlichten aangebracht. Na de plundering tijdens de godsdienstoorlogen hersteld circa 1600. Doopkapel en sacristie uit midden 19de eeuw. Restauratie van de kerk in 1860-1864 door J. Schadde en in 1873-1874 door L. Blomme; barok 18de-eeuws mobilair bij deze laatste restauratie grotendeels verwijderd om het gotische karakter van de kerk te herstellen. Kerk zwaar beschadigd in en hersteld na beide wereldoorlogen, in 1941-1942 onder leiding van F. Blockx en J. Heylen. Buitenrestauratie naar ontwerp van G. Derks en A. De Naeyer in 1986-1990, plannen voor de voorziene binnenrestauratie opgesteld door het architectenbureau Frateur & Hebbelynck.

Beschrijving

Grosso modo georiënteerde, driebeukige basiliek van vijf traveeën met ingebouwde westtoren van drie geledingen en pseudo-transept gevormd door de, asymmetrisch ingeplante, Onze-Lieve-Vrouwekapel ten noorden en de Sint-Salvatorkapel of Heilig Kruiskapel ten zuiden, beide met vijfzijdige koorsluiting; hoogkoor van twee rechte travee eveneens met vijfzijdige sluiting en aansluitende sacristie in de zuidelijke oksel en doopkapel in de noordelijke oksel.

Sierlijke gotische kerk van zandsteen onder een complexe, verspringende leien bedaking. Vrij gesloten, verankerde toren met afgeronde noordelijke traptoren, polygonale klokkenverdieping en gekoppelde rondbogige galmgaten. Korfboogdeur in geprofileerde spitsboogomlijsting met kruisbloem en hogels op figuratieve consoles, boogveld met Sint-Salvatorbeeld door E. Verreydt van 1976 op Christuskopconsole; hogerop afgerond, spitsbogig bovenlicht met modern glasraam van de gebroeders Meersman van 1989. Houten poort met decoratief ijzerbeslag en gebeeldhouwde makelaar met Sint-Lambertusbeeld. Kerk voorts geritmeerd door versneden steunberen en twee- en meerlichtvensters met gotische tracering, onder andere visblaasmotief. Voor het platteland ongewoon rijk en overvloedig gebruik van de gotische vormentaal, voornamelijk voor de Sint-Salvatorkapel met blind maaswerk, balustrades, hogels, kruisbloemen en waterspuwers uitgewerkt als dieren en saters. Noordzijde met in de puntgevel in registers geplaatste friezen met driepasmotief, hogels en bekronende kruisbloem, voorts korfboogdeurtje in geprofileerde omlijsting.

Interieur

Deels natuurstenen, deels bepleisterd en beschilderd interieur met spitsboogarcaden op zuilen met koolbladkapiteel. Kruisribgewelven met bepleisterde gewelfvlakken, natuurstenen ribben en uitgewerkte sluitstenen. Koren met straalgewelven op colonetten met in het hoogkoor en de Sint-Salvatorkapel figuratieve consoles. De bij de restauratie van 1873-1874 vrijgelegde 15de-eeuwse gewelfschilderingen in de Sint-Salvator- en de Onze-Lieve-Vrouwekapel werden na Wereldoorlog II overschilderd.

Mobilair. Schilderijen: Onze-Lieve-Vrouw met Kind en Johannes uit de eerste helft van de 17de eeuw, Doopsel van Johannes. Beeldhouwwerk: Onze-Lieve-Vrouw met Kind en Sint-Dominicus door H. Peeters-Dievoort (1853), Jezus aan het Kruis omringd door de passiewerktuigen, 14de eeuw, gerestaureerd in 1886 door A. Bressers (zijaltaar), Heilige Jozef met Kind en Sint-Lambertus uit de eerste helft van de 19de eeuw, beide van gepolychromeerd hout.

Meubilair: neogotisch hoofdaltaar naar ontwerp van J.B. de Bethune. Onze-Lieve-Vrouwe-altaar door Leopold en Leonard Blanchaert met polychromie door A. Bressers naar ontwerp van A. Verhaegen. Altaar van het Sint-Salvatorkoor samengesteld uit 14de-, 16de-, 17de- en 19de-eeuwse elementen. Koorgestoelte uit de tweede helft van de 17de eeuw (afkomstig uit Sint-Amandskerk te Geel, door G. Hechtermans, 1664), in 1785 overgebracht van de Lierse karthuizerskerk. Neogotische communiebank (vierde kwart van de 19de eeuw). Preekstoel uit 1705 naar ontwerp van Du Prez uitgevoerd door H. Convent. Barokke biechtstoelen van 1778 door F. Bastiaens. Diverse glasramen onder meer naar ontwerp van J.B. de Bethune en A. Verhaegen. Tegen de zuidelijke kerkmuur: arduinen grafmonument van de familie de Roye - de Wichen (1849/1930) eigenaars van het Kesselhof (zie Terlakenweg); hardstenen zonnewijzer.