De Sint-Martinuskerk wordt omkaderd door een ruim ommuurd kerkhof met enkele merkwaardige lindebomen en verschillende grafkruisen. De hoofdingang wordt geflankeerd door twee hardstenen pijlers. De kerk bestaat uit een 14de- of 15de-eeuwse gotische toren, een 18de-eeuws schip en een vroeg-20ste-eeuws transept en koor naar ontwerp van Mathieu Christiaens.

Historiek

De Sint-Martinuskerk was sinds 1034 eigendom van de Sint-Laurentabdij van Luik. Van deze romaanse kerk die vermeld wordt in 1034 zijn geen zichtbare restanten bewaard. Het oudste gedeelte van de huidige pseudo-kruisbasiliek is de gotische mergelstenen toren uit de 14de of 15de eeuw. Circa 1775 werd mogelijk naar ontwerp van A.M. Sepeult (Malmedy) het schip van de huidige kerk gebouwd. Het transept en koor dateert van 1906-1907 naar ontwerp van Mathieu Christiaens uit Tongeren (1865-1934). Een gevelsteen in de straatgevel van het koor heeft de inscriptie: "POSUIT/ CAROLUS ALBERTUS/ COMTES d'ASPREMONT LYNDEN/ ANNO MCMVII". Op de Ferrariskaart (1771-1777) is de laat 18de-eeuwse aanpassing nog niet opgetekend.

Beschrijving

De plattegrond van de Sint-Martinuskerk beschrijft een driebeukig schip van vijf traveeën, met toren, transept, rechthoekig koor met sacristie.

De toren is gesitueerd aan de zuidzijde van de niet-georiënteerde Sint-Martinuskerk. De 14de- of 15de-eeuwse gotische toren is volledig opgetrokken in mergelsteen op een basement van silex, onder een ingesnoerde leien naaldspits. Het volume telt drie geledingen gescheiden door geprofileerde cordons met onderaan één spitsboogvenster, bovenaan spitsboogvormige gekoppelde galmgaten. Aan de oostzijde van de toren staat een calvarie onder een luifel. De ruimtes in de toren zijn afgedekt met een vlakke houten zoldering.

Het schip en koor zijn afgewerkt in baksteen onder leien zadeldaken. Aan weerszijden van de toren is het schip toegankelijk via getoogde toegangsdeuren in een hardstenen omlijsting met neuten, negblokken en een sluitsteen. De laterale muren omvatten rondboogvensters met hardstenen lekdrempels, hoekblokken en een sluitsteen. De stijl van de later toegvoegde transeptarmen en koor sluit aan bij de bestaande ordonnantie, maar met een eigentijdse interpretatie: een gelijkaardige raamvormgeving wordt gehanteerd, maar hier zijn cordonlijsten (onder meer ter hoogte van de lekdrempels) toegevoegd ter verlevendiging van het parement. In de straatgevel van het koor herinnert een gevelsteen aan de verbouwing van 1907.

Ten oosten van het koor is een sacristie aangebouwd van drie bouwlagen met getoogde vensters met hardstenen lekdrempels, hoekblokken en sluitstenen. De cordonlijsten van het transept en koor lopen verder in het parement van de sacristie. Het gebouw is via de straat toegankelijk via een getoogde deur met bovenlicht in een hardstenen omlijsting. De deur wordt geflankeerd door een gelijkaardig venster met traliewerk.

Interieur

Het interieur is volledig bepleisterd en omvat een dubbele rondboogarcade op pijlers die de middenbeuk scheidt van de zijbeuken. De middenbeuk is overwelfd door een tongewelf op gordelbogen, de zijbeuken en toren zijn afgedekt met een vlakke houten zoldering.

Meubilair

• Schilderij met voorstelling van Christus aan het kruis (eerste helft 18de eeuw);
• Geschilderde kruisweg (19de eeuw).
• Twee ovale muurschilderingen (tweede helft 18de eeuw?) met voorstelling van Sint-Martinus en van een vrouwelijke heilige (Sint-Ida van Leeuw?).
• Gepolychromeerde houten beelden: Sint-Hubertus als bisschop (circa 1500); Sint-Barbara (tweede helft 16de eeuw?); Sint-Joris (tweede helft 17de eeuw); Sint-Martinus (tweede helft 17de eeuw); Sint- Martinus als bisschop (eerste helft 18de eeuw); Sint-Sebastiaan (eerste helft 18de eeuw); Sint-Anna en Maria (eerste helft 18de eeuw); Jezus aan het kruis (circa 1900); processiemadonna (18de eeuw); reliëf in het altaar van de torenkapel (midden 18de eeuw).
• Houten, gemarmerd hoofdaltaar, portiekaltaar (derde kwart 18de eeuw) met schilderij met voorstelling van de Emmaüsgangers;
• Aubé, in 1806 aangekocht van het klooster van Kolen (Kerniel);
• Twee houten, recent gemarmerde zijaltaren, portiekaltaren (2de helft 17de eeuw of 18de eeuw; één gedateerd 1623).
• Twee biechtstoelen (18de eeuw), afkomstig uit het minderbroederklooster te Tongeren;
• Eén bidbank (eerste helft 18de eeuw).
• Orgel door Pereboom & Lijser, 1860; gerestaureerd door A. Arnols en J. Moors in 1994.
• Hardstenen doopvont met koperen deksel van circa 1837.
• Grafmonument van baron François de Copis (+1828).

Kerkhof en ommuring

De kerk is ingeplant op een ten aanzien van de straat gedeeltelijk opgehoogd terrein en wordt omgeven door een ruim kerkhof met enkele merkwaardige lindebomen. Naar aanleiding van de heropbouw van de pastorij in 1841-44 werd het gehele kerksite ommuurd. Rond het kerkhof bestaat de omheining uit een smeedijzeren hekwerk, geritmeerd door gietijzeren kolommen, het geheel rustend op een lage bakstenen basis en aan de zijde van de Hoogstraat en Martinusstraat telkens éénmaal onderbroken door twee inkomhekken.

Op het kerkhof prijken talrijke hardstenen grafkruisen:

• klein, onleesbaar opschrift (16de eeuw?)
• van pastoor Godfried van den Born (2de helft 17de eeuw)
• van Renier van der Locht (†1677) en Christina Timmermans (†1681)
• van Liben Timmermans (†1676) en Anna Moors (†1645)
• van Gilis Smeets (†1677) en Ida van der Locht
• fragment van een kruis met gedeeltelijk onleesbaar opschrift (1753) en Maria Elisabetha (†1755)
• fragment van een kruis van Margareta Woltiers (†1670) echtgenote Gilis van den Bosch (fragment)
• van Maere Timmermans (†1631)
• van Ida Gulters (†1631)
• fragment van een kruis van Timmermans-Moors (2de helft 17de eeuw)
• van Gisbertus Gyfens (†1695)

In de kerkhofmuur ingemetst grafkruisen van: Georges van den Born (†1688), Gertrudis Briers (†1680) en kinderen (18de eeuw); Hubertus Ghielen, schepen (†1663) en Aleidis Heers (†1662); merkwaardige cirkelvormige grafsteen van een pastoor (2de helft 17de eeuw).

Binnen een gietijzeren omheining bevinden zich verder nog een grafkruis en twee tombes van de familie Capitaine (19de eeuw) en de monumentale graftombe van Louis Alexandre Alphonse Baron de Woelmont (†1856) en familieleden, met wapenschild. Op het kerkhof staat ook een herdenkingskruis met inscriptie PRO PATRIA 1914-1918 voor twee plaatselijke gesneuvelden.