De Sint-Stephanuskerk, in zijn huidige toestand daterend uit 1727-1728, is opgetrokken in classicistische stijl en omgeven door een ommuurd kerkhof waarop nog 17de-eeuwse grafkruisen te vinden zijn.

Historiek

De 17de-eeuwse eigendomsatlas van de abdij van Averbode (1650-1680), die sinds 1416 het patronaatsrecht over Batsheers uitoefende en recht had op de bijhorende tienden, geeft een goed beeld van de toenmalige structuur van de kerksite: de kerk staat op zijn huidige plaats, ten zuidoosten van het dorp, aan de knikkende Norbertijnenstraat, en heeft – voor zover de weergave betrouwbaar is – dezelfde structuur als vandaag, met een westtoren en éénbeukig schip. Ten noordwesten van de kerk bevindt zich een uitgestrekt perceel, dat ten oosten en zuiden helemaal door de Norbertijnenstraat wordt afgelijnd, ten westen door de Batsheersstraat, ten noorden door de Kapelstraat. Het noordelijk deel van dit perceel – grosso modo twee derde van de totale oppervlake – is eigendom van de abdij: in noordwestelijke hoek worden de oude pastorij weergegeven, met een parterretuin ten oosten; ten zuiden bevindt zich een boomgaard, doorsneden door een kerkwegel. Op het zuidelijk deel van het perceel prijkt een enkele hoeve.

Kort na de terreinopname werd Batsheers het slachtoffer van oorlogsperikelen, die ook de kerk hebben geteisterd: in 1712 wordt ze als in slechte staat gerapporteerd. In 1727-1728 volgde daarop een volledige vernieuwing van de kerksite: de abdij liet een nieuwe kerk en pastorij optrekken. Zoals te zien is op de Ferrariskaart (1771-1778) bleven er daarbij echter gebouwen bewaard op de plaats van de oude pastorij. De nieuwe pastorij werd ingeplant ten zuiden van de oude parterretuin, het hoevetje op het zuidelijk terreindeel verdween.

In de Atlas der Buurtwegen (1840-1844) is het beeld aangepast: de oude pastorij is weg, enkel de nieuwe staat er nog, en op het zuidelijk perceel is opnieuw een hoeve gebouwd. Deze structuur is sindsdien min of meer stabiel gebleven.

Beschrijving

De Sint-Stephanuskerk is een sobere, classicistisch-barokke zaalkerk, met een schip van drie traveeën, een ingebouwde westtoren en koor met driezijdige sluiting en een ten oosten aangebouwde sacristie Het geheel is opgetrokken in baksteen, gedeeltelijk rustend op een basis van silex en kalksteen, mogelijk gerecupereerd van de oorspronkelijke kerk. De parementen zijn sober, met baksteenpilasters op de hoeken van het koor en een kroonlijst met dropmotief onder de dakranden. De westelijke torengevel omvat een getoogd portaal in een rechthoekige, geprofileerde, kalkstenen omlijsting met twee negblokken en neuten, het geheel bekroond met het wapenschild van de bouwheer, abt Frederic Van de Panhuysen; de tweede bouwlaag wordt gevormd door een getoogd venster in een kalkstenen omlijsting met negblokken in regelmatig verband en een hanenkamvormige latei; de bovenste torenbouwlaag omvat een getoogd galmgat aan elke zijde. De laterale schipgevels omvatten elk drie getoogde venster van hetzelfde type als het verdiepingvensters van de tweede torenbouwlaag. De sacristie omvat minstens één venster van hetzelfde type.

Het kerkinterieur is sober, met een eenvoudige wit-natuurstenen vloer, vlak gestucte wanden en een vlakke, gestucte zoldering met een rechtlijnige kaderstructuur boven het schip, en vanuit een waaiermotief boven het koor.

Mobilair:

• schilderijen met voorstelling van de Marteldood van Sint-Stephanus (17de-eeuw), de Aanbidding der Wijzen (doek, 17de-eeuws);
• een laatgotisch, Luiks beeld van Sint-Stephanus in gepolychromeerd hout (circa 1530);
• eikenhouten meubilair, waaronder een altaar met paneel met Lam Gods (eerste helft 19de eeuw), een communiebank (18de-eeuws), een preekstoel (circa 1625, gerestaureerd circa 1955), een biechtstoel (eerste helft 19de eeuw)
• een kalkstenen doopvont (eerste helft 18de eeuw);
• grafstenen van Jean de Montferrant (+ 1672) met blazoen en vier kwartieren, van Vannes, meier van Batsheers (+ 1636) en zijn echtgenote Catharina Boux, met alliantiewapen.

Kerkhof en toegangstrap

De kerk is gebouwd op een hoogte. Een trapje leidt van de Norbertijnenlaan naar een door een ijzeren hek afgesloten bordes voor het westportaal. Links en rechts sluiten bij het bordes door hekwerk afgesloten doorgangen aan naar het kerkhof, dat zich verder omheen de kerk uitstrekt en door een bakstenen muurtje wordt omgeven. Een zijingang in de Norbertijnenlaan, opnieuw met ijzeren hek, verschaft via een hellend vlak rechtstreeks toegang tot het kerkhof. Op het kerkhof bleven naast smeed- en gietijzeren grafkruisen en natuurstenen grafmonumenten, voornamelijk 19de- en 20ste-eeuws, bleven ook drie oudere, kalkstenen grafkruisen bewaard: een klein exemplaar zonder opschrift, een tweede met crucifix, wapenschild en vrijwel onleesbaar opschrift, een derde, van Paulus Wauters (+ 16..).