De dorpskerk van de landelijke gemeente Schelderode gelegen aan de linkeroever van de Bovenschelde, is vanouds excentrisch ingeplant ten opzichte van de dorpskern. Zij staat aan de Gaversesteenweg die het noordelijk gedeelte van de gemeente met het dorpscentrum doorsnijdt en parallel verloopt aan de Schelde op de overgang van de Scheldemeersen en de hoger gelegen zandrug. Schelderode is aldus exemplarisch als plateaurandsite ontstaan boven de westelijke steilrand van de Scheldevallei. De kerk paalt aan de site van het heerlijke kasteel van de heren van Rode dat gelegen was aan de rand van het Scheldealluvium. Het omringend laag ommuurd kerkhof paalt met de achterzijde aan het kasteelpark. Het koor van de kerk ziet uit op het Schelderodeplein, een bescheiden dorps- en kerkplein aan de noordkant van de Gaversesteenweg, een pleintje dat naar achteren versmalt en afgesloten is door de kasteelpoort. Aan de westzijde van het kerkhof paalt de pastorietuin.

Historiek

De vroegste vermelding van de kerk van Schelderode komt voor in een charter van 1108. In zijn oudste te achterhalen vorm deed de Sint-Martinuskerk zich voor als een éénbeukige kruiskerk met rechthoekig koor en kruisingstoren, een aanleg die vermoedelijk dateert uit de 14de-15de eeuw. De zuidelijke kruisarm verdween nadien. Er vonden aanpassingen plaats in de 18de eeuw, onder meer van het schip en aan de noordelijke kruisarm werd in 1764 de Onze-Lieve-Vrouwekapel aangebouwd. In 1875 besloot de kerkfabriek de kerk te laten vergroten. In 1877 vingen de herstellings- en vergrotingswerken aan van de kerk die tot op heden het uitzicht van de kerk bepalen. Deze werken werden uitgevoerd volgens de plannen van de bekende Gentse architect August Van Assche (1826-1907) die talrijke kerken in Oost-Vlaanderen in dezelfde periode restaureerde en verbouwde in neogotische stijl.

Het voorontwerp voor de verbouwing van de Sint-Martinuskerk was opgemaakt door architect Florimond Van de Poele (1832-1875), bewoner van het achterstaande kasteel, die intussen overleden was. De werken omvatten de verhoging van het schip en de toevoeging van twee zijbeuken, het bijvoegen aan de zuidkant van een kruisarm, een ronde traptoren en een zijkapel toegewijd aan de Heilige Blasius. Tevens werd de sacristie aan de noordkant van het koor vergroot.

In 1913 volgden herstellingswerken aan de toren door architect Henri Vaerwyck. Herstelling van de oorlogsschade van 1940 aan het dak van de noordelijke kruisbeuk. In 1959 vonden herstellingswerken plaats aan de westgevel van de kerk: naast de uitvoering van voegwerken werd het groot venster boven de ingang volledig vernieuwd; ook de puntgevels aan de zuidzijde van de kerk werden hersteld. In 1961 en 1962 werden daken hersteld en goten vernieuwd. De gevel van het koor werd in 1963 gevoegd. In 1967 en 1969 werden daken vernieuwd. De restauratie van de kerktoren onder leiding van architectenbureau Bressers uit Gent ving aan op 3 mei 1977 en was beëindigd op 13 maart 1978. In 1979 vonden nog dakwerken plaats.

In 1930 verkreeg de binnenkerk een nieuw portaal en doksaal voorafgaand aan de plaatsing van een nieuw orgel. In de tweede helft van het jaar 1964 werd de kerk herschilderd, nogmaals in 1971 en in 1981 werd het koor herschilderd. In 1954 werd het kerkhof vergroot aan de kant van de pastorie.

Beschrijving

De parochiekerk Sint-Martinus van Schelderode is een driebeukige, basilicale plattelandskerk met kruisingstoren, kruisbeuk, traptoren, zijkapellen en oostelijk georiënteerd rechthoekig koor van één travee met rechthoekige sacristie in de noordoksel. Ondanks de vergroting uit de late jaren 1870 vertoont het kerkgebouw een goed geproportioneerd geheel. De gotische toren verhoudt zich evenwichtig ten opzichte van de overige volumes. Deze vierkante bak- en zandstenen kruisingstoren gaat via driehoekige zandstenen verklimmingen over in een achtkantige klokkenkamer met verdiepte spitsboogvormige galmgaten. De ingesnoerde leien naaldspits is bekroond met een torenkruis en windhaan. De neogotische verbouwing in de kenmerkende vormgeving eigen aan architect August Van Assche werd voornamelijk in baksteen uitgevoerd. Alle daken zijn bekleed met leien. Middenbeuk, kruisarmen, koor, zijkapellen en sacristie zijn afgedekt met zadeldaken, de zijbeuken met lessenaarsdaken. De grotendeels omlopende sokkel en waterlijst ter hoogte van de onderdorpels der vensters zijn van natuursteen (hardsteen). De spitsboogvensters vertonen een twee- of drieledige tracering met ingeschreven drie- of vierpassen onder arduinen booglijsten. De westgevel omvat centraal een licht uitspringende elegante puntgevel die het opvallend hoog oprijzende smalle volume van de middenbeuk accentueert. Tussen het eenvoudig spitsboogvormig portaal en het ruime bovenlicht komt een kleine beeldnis voor met Sint-Martinusbeeldje van 1925. De middenbeuk is voorts verlicht door eenvoudige kleine spitsboogvensters. De lijstgevels zijn afgelijnd door baksteenfriezen, de puntgevels met natuurstenen lijstwerk aanzettend op geveloren met geprofileerde consoles. De gerestaureerde koorpuntgevel bewaart nog oorspronkelijk, onregelmatig natuurstenen metselwerk tot ongeveer de boogaanzet van het koorvenster. De bakstenen puntgevels van de noordelijke kruisarm en de Onze-Lieve-Vrouwekapel bewaren ook nog oorspronkelijk bakstenen metselwerk met zandstenen hoekblokken, maar de toppen met muurvlechtingen werden vernieuwd. De lage sacristie is aan de oostkant verlicht door twee slanke spitsboogvensters ieder met een punttop op schouderstukken.

In de noord- en zuidgevel zijn vier rechthoekige beglaasde gepolychromeerde taferelen in half verheven beeldhouwwerk (plaaster) aangebracht die episodes uit het leven van de Heilige Blasius voorstellen, vervaardigd in 1924 door Van Biesbroeck (Gent).

Interieur

Het interieur is sober van uitvoering. De bepleisterde wanden verkregen een witte beschildering (voorheen met spaarzame sierbanden). De vroegere decoratieve polychromie van het koor is vervangen door een egaal roze beschildering. Spitsboogvormige scheibogen tussen midden- en zijbeuken rustend op hardstenen zuilen met achthoekige basis en kapiteel. Koor, middenbeuk, zuidelijke kruisarm en zijkapel overwelfd door een spits houten tongewelf; in de Onze-Lieve-Vrouwekapel is een kruisribgewelf aanwezig. De zijbeuken zijn afgedekt met een schuine houten zoldering op geajoureerde houten schoren. De kruising met zware zandstenen kruisribben en dito spitsboogvormige scheibogen, rust op samengestelde pijlers. In het koor werd in 1883 een gekleurd glas-in-loodraam geplaatst afkomstig uit het atelier van A. Verhaegen-Lammens (1847-1917) en naar tekeningen van voornoemde kunstenaar die het glazeniersatelier van J. Bethune had overgenomen.

Het voornaamste mobilair omvat:

• Altaren
  • neogotisch hoofdaltaar uit het laatste kwart van de 19de eeuw met houten retabel voorzien van heiligenbeelden en tabernakel met wimpeldragend lam en pelikaan die zijn jongen voedt
  • neogotisch houten zijaltaar toegewijd aan de Heilige Blasius van 1903, met retabel met heiligenbeelden, vervaardigd door de gebroeders De Clercq uit Merelbeke.
  • neogotisch houten Onze-Lieve-Vrouwaltaar geplaatst in 1890, afkomstig van het atelier van de gebroeders De Clercq uit Merelbeke.
• Schilderij
  • Heilige Martinus vernielt Jupiters tempel (doek, 16de eeuw)
• Beeldhouwwerken
  • gepolychromeerd Onze-Lieve-Vrouwebeeld van 1873
  • Heilig Hartbeeld van 1873
  • Heilige Jozef, 19de-eeuws, eikenhout geschonken door F. Van de Poele
  • Heilige Blasius, eik met opschrift "Sint-Denijs-Boekel anno 1903"
  • Heilige Blasius, hout, 18de-eeuws met neogotische staf
  • Heilige Antonius, hout
  • Heilige Martinus te paard met bedelaar, hout, 16de eeuw (?); bijhorende neogotische console en baldakijn naar een tekening van F. Van de Poele gemaakt door het atelier Bressers-Blanchaert te Gent en in 1907 geschonken aan de kerk
  • Jezus op de Calvarieberg (beeldengroep met onvolledige Jezus)
  • geschonken door A. Plissart in 1949
  • Christusbeeld aan kruis, hout.
• Meubilair
  • neogotische kerkmeestersbank
  • biechtstoelen, in zuidelijke transeptarm ingewerkt tussen wandkasten
  • preekstoel vervaardigd in 1937
  • hardstenen doopvont (18de eeuw) met recenter piramidaal, geschubd houten deksel
  • Obiit van Carl Plissart(1872-1936)
  • wapenschild van de heren van Rode

Vroegste vermelding van de kerk in een charter van 1108. In zijn oudste te achterhalen vorm deed de kerk zich voor als een eenbeukige kruiskerk met rechthoekig koor en kruisingstoren, een aanleg die vermoedelijk dateert uit de 14de-15de eeuw. De zuidelijke kruisarm verdween nadien. Aanpassingen in de 18de eeuw, onder meer van het schip en bijbouwen van de Onze-Lieve-Vrouwekapel aan de noordelijke kruisarm in 1764. Herstellings- en vergrotingswerken aan de kerk, vanaf 1877 volgens de uitvoeringsplannen van architect A. Van Assche, voorontwerp van architect F. Van de Poele. Verhoging van het schip en toevoegen van zijbeuken; aan de zuidelijke kant werd een kruisarm bijgevoegd en voorts een ronde traptoren en zijkapel toegewijd aan de Heilige Blasius. Vergroting van de sacristie aan de noordkant. Toren hersteld in 1913 naar ontwerp van architect H. Vaerwyck. Oorlogsschade aan het dak van de noordelijke kruisbeuk in 1940. Restauratie van de kerk onder leiding van het architectenbureau Bressers aangevat in 1977.

Heden driebeukige, basilicale plattelandskerk met kruisingstoren, kruisbeuk, traptoren, zijkapellen, oostelijk georiënteerd koor en sacristie in de noordelijke oksel. Neogotisch bakstenen schip op een omlopende natuurstenen sokkel. Spitsboogvensters met twee- of drieledige tracering en ingeschreven drie- of vierpassen onder natuurstenen booglijsten. Vierkante bak- en zandstenen gotische kruisingstoren via driehoekige zandstenen verklimmingen overgaand in een achtkantige klokkenkamer met verdiepte spitsboogvormige galmgaten. Ingesnoerde leien naaldspits met torenkruis en windhaan. Binnenin de toren bevinden zich in de sluitstenen van de galmgaten vijf gesculpteerde hoofdjes van Balegemse steen en baksteen. De gerestaureerde koorpuntgevel bewaart nog oorspronkelijk, onregelmatig natuurstenen metselwerk tot ongeveer de boogaanzet van het venster. De bakstenen puntgevels van de noordelijke kruisarm en de Onze-Lieve-Vrouwkapel vertonen ook nog oorspronkelijk bakstenen metselwerk met zandstenen hoekblokken, maar de toppen werden vernieuwd. Noord- en zuidgevel met vier ingemetselde rechthoekig beglaasde taferelen in gepolychromeerd reliëf met taferelen uit het leven van de Heilige Blasius.

Interieur: middenbeuk schip en koor met houten spitstongewelf; schuin houten gewelfvlak van de zijbeuken op geajoureerde houten schoren. Kruising met zware, geprofileerde zandstenen kruisribben en spitsboogvormige scheibogen rustend op samengestelde pijlers. Kruisribgewelf in de Onze-Lieve-Vrouwkapel (noorden).

Mobilair. Beeldhouwwerk: houten beeldengroep met Heilige Martinus uit de 16de eeuw.