De Sint-Gilliskerk is een kleine zaalkerk in in classicistische barokstijl, aanleunend bij een vroeggotische toren (Maasgotiek) uit het einde van de 13de eeuw.

Historiek

Vanaf de 11de eeuw wordt een kwartkapel, bediend door een rector vermeld, mogelijk opgericht door de heren van Mulken en toegewijd aan de Heilige Egidius. Het oorspronkelijke gebouw wordt rond het einde van de 12de – begin 13de eeuw vervangen door een ruimere kapel in overgangsstijl, waarvan een spitsboog tussen kerk en toren rest. De huidige toren dateert uit het einde van de 13de eeuw.

In 1690 begon Pierre de Simonis, heer van Betho, met de bouw van een nieuwe kapel (koor cf. inscriptie glasraam); het gebouw werd tot 1727 verder afgewerkt door zijn erfgenaam, graaf François de Hinnisdael, heer van Betho (cf. memoriesteen boven de ingangsdeur). In 1779 herstellingswerken aan de toren, het dak en de muren.

De oorspronkelijke configuratie van het kerkhof werd gewijzigd in 1871 door de onteigening in het kader van de verbreding van de straat, waardoor de toren pal aan de straat kwam te staan.

De kerk was een belangrijk bedevaartoord, met bedevaart naar Sint-Gillis, één van de noodheiligen, tijdens de eerste negen dagen van september.

Beschrijving

De plattegrond beschrijft een éénbeukig schip van twee traveeën, met voorstaande westtoren en koor van een rechte travee met driezijdige sluiting en aanleunende sacristie ten zuiden.

De gesloten vierkante toren van mergelsteen op een hoge, afgeschuinde plint van mergelsteen, silex en baksteen is opgebouwd uit drie geledingen afgezet met cordons onder een ingesnoerde naaldspits. De bovenste geleding is op elke zijde voorzien van een spitsboogvormig galmgat met maaswerk. Onder de kroonlijst bevindt zich een rondboogfries met driepasmotief.

Bakstenen schip (zonder dwarsbeuk) op een lage plint in silex en afgedekt met een zadeldak. Doorlopende mergelstenen hoekblokken en banden onder meer ter hoogte van de dorpels van de vensteropeningen. Reminiscenties aan de Maasstijl in de mergelstenen kroonlijst op ojiefvormige consoles. Rondboogvensters in een kalkstenen omlijsting met op regelmatige afstanden geplaatste negblokken. Voorstaand inkomportaal met in een met gestrekte druiplijst bekroonde, rechthoekige, recentere omlijsting aan de noordzijde. Boven de toegangsdeur bevindt zich een gedenktsteen, bovenaan schouderboogvormig met wapenschild en inscriptie: “HUIUS ECCLESIAE CHORO AB AVUNCULO / A 1690 FUNDITUSREPARATO / NAVIM PARITER A FUNDAMENTIS / A 1727 RESTAURAVIT / FRANCISCUS COMES DE HINNISDAEL / DOMINIUS DE BETHO OLEYE SOUMAGNE / MELEN & CANONICUS LEODIENSIS / PRAEPOSITUS TUNGRENSIS & / CUM FUNDATIONE ANNIVERSRY / 26a 7BRIS CELEBRANDI”.

Aan de zuidzijde werd ter hoogte van de rechte travee van het koor een bakstenen sacristie op vierkant grondplan met schilddak gebouwd, het geheel verfraaid met mergelstenen hoekblokken en kroonlijst.

Interieur

De toren bevat een ingebouwde, mergelstenen traptoren en ter hoogte van de tweede verdieping een kruisribgewelf met bepleisterde, bakstenen gewelfvlakken en geprofileerde mergelstenen ribben, steunend op gebeeldhouwde, figuratieve kraagstenen. De gewelfvlakken zijn beschilderd met geometrische motieven in groen, bruin en geel. Het bepleisterde interieur bevat in het schip kruisribgewelven op brede ribben gedragen door zware, rondboogvormige gordelbogen, uitlopend op pilasters en een straalgewelf boven het koor.

Muurschilderingen

Op de muren en op de gewelfvlakken van de westtoren ontwikkelen zich ranken met bladeren en bloemen waartussen drie heiligen zijn geschilderd: op de noordmuur de gevleugelde Heilige Michaël in wapenrusting en in gevecht met de draak; op de zuidmuur een heilige bisschop (Maternus?), op de muur van de torentrap de Heilige Christoffel met Jezuskind. Kleurrijke banden en architectuurpolychromie vervolledigen het decor.

De schilderingen werden ontdekt, blootgelegd en gerestaureerd in 1993-1999. Zij kunnen gedateerd worden in het begin van de 16de eeuw.

Fragmenten van schilderingen (de geseling van Christus? 16de eeuw) bevinden zich op de westelijke muur van het schip, links van de spitsboog die de verbinding vorm met de toren.

Meubilair

• Beeld van Sint-Gillis, gepolychromeerd hout (17de eeuw).
• Hoofdaltaar, portiekaltaar van gemarmerd hout, barok, met voorstelling van Onze-Lieve-Vrouw met Kind en schenker en wapenschild van de Hinnisdael en de Berchem (1707; gerenoveerd in 1900 door L. Grootaers).
• Eiken biechtstoel (18de eeuw).

Kerkhof

Oorspronkelijk was de kerk volledig omringd door een kerkhof. In 1871 werd evenwel een deel van het kerkhof onteigend om de straat te verbreden, zodat de toren aan de straat kwam te staan. Het kerkhof wordt omgeven door een eenvoudige bakstenen muur met natuurstenen deksteen en is aan beide zijden van de toren onderbroken door een klein smeedijzeren toegangshek.