Bovenslagmolen met gebouwen in L-vorm opklimmend tot de 18de eeuw en met een deels gekasseid en deels met gras begroeid erf ten zuiden van de gebouwen. Gelegen aan de van west naar oost lopende Pede- of Molenbeek, met ten westen van de molen twee maalvijvers, tussen deze twee vijvers een boomgaard en een moestuin ten zuiden van het erf. De molen is vanuit het centrum met de kerk rechtstreeks bereikbaar via een pad dat het plein aan de kerk met de molen verbindt.

Historiek

In de 14de eeuw is er in de bronnen voor het eerst sprake van een molen in Pede: in 1392 kocht Sweder van Abcoude, Heer van Gaasbeek, de goederen van Arnold van Pede op in Sint-Gertrudis-Pede, met onder andere de molen. Zo werd de watermolen één van de banmolens in het Land van Gaasbeek, waar de omliggende pachters verplicht hun graan moesten laten malen. Volgens sommige bronnen werd de molen afgebeeld op een aantal werken van Pieter Breugel in de 16de eeuw ("De terugkeer van de kudde", 1565 en "Ekster op de galg", 1568), voordat de molen werd verwoest door een brand circa 1656 en opnieuw werd opgebouwd (vermeld in de beschrijving van de Meierij van Gaasbeek). In de 18de eeuw volgde de ene molenaar de andere snel op door sterfgevallen. In deze periode werden er ook verschillende aanpassingen uitgevoerd aan de molen. Het molenhuis is aan de zuidgevel gedateerd door jaarankers: "1774". Een tweede datering "ANNO 1763" bevindt zich in de steen boven de sluitsteen van de deuromlijsting in de westgevel. De imposten van deze deuromlijsting dragen de initialen "DDC III/ JZG V" en "PFG I/ HVC II/ HZG IV", deze afkortingen verwijzen naar de vijf laatste molenaars die na 1770 op de molen draaiden: (PFG) Petrus-Frans Goossens, (HVC) Hendrik Van Cutsem, (DDC) Dominicus De Camps, (HZG) Henri Zegers en (JZG) Jozef Zegers. Een tekening van deze deur met zijn jaarsteen en de initialen op de rechtse impost is afgebeeld in "Les anciennes constructions rurales et les petites constructions des béguinages en Belgique" uit 1917 omwille van de deuromlijsting in arkose of grijs-groene natuursteen. Enkel de initialen "PFG" en "HVC" zijn weergegeven op deze tekening, de andere zijn van latere datum.

In 1893 werd er in de molen een stoommachine geïnstalleerd (nu verdwenen), deze werd kadastraal geregistreerd in 1895 als graanwatermolen met stoommachine, het haakse bijgebouw ten westen werd ook aangepast en vergroot op deze mutatieschets. De molen bleef op waterkracht in bedrijf tot circa 1963 en men zou nog even met een elektrische motor verder malen tot circa 1970. De molen werd in 1975 beschermd als monument en de gemeente kocht de molen aan in 1989. De restauratie van de molen en de gebouwen vond plaats in de jaren 1990, waarna de molen terug maalvaardig werd. De hele restauratie was afgerond in 2002.

Beschrijving

Verankerde bakstenen gebouwen onder zadeldaken met Vlaamse pannen en deels mechanische pannen voor het molengebouw, met ten oosten de langsschuur, ten westen aansluitend de 1774 gedateerde stalling en molenaarswoning met aansluitend ten westen het molengebouw en haaks hierop een bijgebouw. Ten westen vrijstaand bakhuis.

Onderkelderde molenaarswoning, stal en molenhuis van acht traveeën en één bouwlaag onder zadeldak met aandaken en vlechtingen, topstuk en schouderstukken op consoles. De zuidgevel is witgeschilderd en heeft een gecementeerde plint. Woning met vier beluikte getoogde vensters in een geprofileerde arkose omlijsting met sluitsteen. Op de omlijstingen komen vermoedelijk 18de-eeuwse metselaarstekens voor. Twee getoogde deuren en een kleinere getoogde muuropening aan de stalling, alle met een arkose omlijsting. Steigergaten met een arkose omlijsting. Tot voor de restauratie was er in het dak van de woning een recente duiventil aanwezig. De kroonlijst werd tijdens de restauratie vervangen door een dakgoot. Boven de toegang tot de molen is een houten "luikapel" aanwezig om het graan naar de zolder te trekken. Deze werd bij de restauratie gereconstrueerd op basis van oude foto’s. In de jaren 1970 was deze luikapel verdwenen. Noordgevel langs de beek met een natuurstenen onderbouw, hogere plint aan het molengebouw, deels in zandsteen en arkose. Gevarieerde muuropeningen: twee beluikte segmentboogvormige van het woonhuis en rechthoekige van de molen, alle met een arkose of natuurstenen omlijsting. Bouwnaad tussen de woning en molen. In de westelijke puntgevel een korfboogvormige deur met een arkose omlijsting met sluitsteen en imposten (met datering en initialen). Bewaarde en werkende binneninrichting van de molen. Het molenaarshuis werd na de restauratie heringericht als museum. Metalen bovenslagrad met een diameter van circa 4 meter.

Langsschuur in baksteen met vakwerkwand op een bakstenen voet aan de oostzijde. Voor de restauratie was deze gevel bekleed met kunstleien en was er een eind 19de-eeuwse aanbouw onder lessenaarsdak tegen gebouwd. Houten rechthoekige poort in een houten omlijsting. Rechts boven de poort in leem gesculpteerd uiltje. In de poort van de schuur staat in graffiti het jaar 1881, in de poortomlijsting verschillende initialen. Westgevel met een houten planken bekleding.

Haaks smal bijgebouw onder lessenaarsdak met melkhuis met botermolen verbonden met een hondentredrad aan de buitenzijde (hondenkarnmolen). Het hondenrad komt in oorsprong van Moerbeke-Waas en is hier geplaatst bij de restauratie in 2000. Met een as verbonden met het botervat binnen. Voorts rechthoekige deuren en een rondboogvenster. Blinde westgevel. Het bijgebouw en molenhuis zijn met elkaar verbonden door een open lessenaarsdakje waaronder een hardstenen trap toegang geeft tot de westzijde van de molen.

Bakstenen tweeledig bakhuisje onder pannen zadeldaken met rechthoekige muuropeningen. Het bakhuis werd tijdens de restauratie terug opgebouwd en het koepelgewelf van de oven is opgebouwd uit leem. Op het erf bakstenen hondenhokje.