In oorsprong de vroeg 12de-eeuwse eigenkerk, vormt de huidige, 1765 gedateerde, éénbeukige Sint-Pieterskerk een goed bewaard voorbeeld van een bescheiden, classicistische plattelandskerk. De Sint-Pieterskerk met omliggend kerkhof wordt volledig omsloten door een bakstenen ommuring.

Historiek

Volgens een oorkonde werd de eerste Sint-Pietersbandenkerk opgericht door Godfried met de Baard, graaf van Leuven (1106-1131) op zijn eigen grond, vlakbij de primitieve burcht. Hij bezat er het begevingsrecht dat nadien werd overgedragen aan de heren van 'ten Steen'. Doorheen de eeuwen kende de parochiekerk van Orsmaal de gebruikelijke perikelen rond verwaarlozing naar aanleiding van geschillen tussen de belangrijkste tiendenheffers - in dit geval de de cisterciënzerinnenabdij van La Ramée (Jauchelette) en de hospitaalridders van Chantraine - en werd er herhaaldelijk schade genoteerd ingevolge brand, zware onweders en militaire acties.

Beschrijving

De huidige, bescheiden plattelandskerk opgetrokken in baksteen met kwartsieten en witnatuurstenen plint en afgedekt met leien daken dateert van 1765. De plattegrond toont een vierkante westtoren geflankeerd door kwartronde dienstruimten, een eenbeukig schip van drie traveeën en een recht gesloten koor van twee traveeën waarop aan de oostzijde een kleine sacristie aansluit.

Het karakteristieke silhouet wordt ontleend aan de sobere, geometrie van een eenbeukig schip, een iets smaller en lager uitgewerkt koor en een twintig meter hoge westtoren met ingesnoerde spits, elk bouwonderdeel streng afgelijnd door hoekkettingen steigergaten en een natuurstenen sokkel.

De toegang aan de westzijde wordt benadrukt door een rondboogdeur in een vlakke, hardstenen omlijsting met kwarthol profiel, uitgeholde hoeken en trapeziumvormige sluitsteen. De doorgetrokken stijlen van het bovenliggende steekboogvenster sluiten rechtstreeks aan op de geprofileerde druiplijst.

De beuk- en koorwanden tonen een uiterst sobere geleding van grote rondboogvensters in een vlakke, witnatuurstenen omlijsting met vooruitspringende sluitsteen, imposten en hoekblokken.

De wit en crèmekleurig geschilderde binnenruimte, voorheen voorzien van een neogotische beschildering, wordt geritmeerd door een sobere pilasterstelling met kroonlijst waarop de gordelbogen van een tongewelf rusten. De figuratieve glasramen met onder meer voorstellingen van Maria en de pastoor van Ars zouden dateren uit het interbellum. Het glasraam in de noordzijde van het koor met voorstelling van de Heilige Alexander paus dateert van 1902.

Blikvangers in het interieur zijn het sierlijk baldakijn boven het altaar, deels in verguld en beschilderd hout, deels in stuc uitgevoerd en het fraaie koorgestoelte. Het baldakijn met voorstelling van de Heilige-Geest tegen de hemel en vooraan het Lam met kruisvaan wordt gedragen door vier halflijvige evangelistenfiguren. De dateringen lopen uiteen. Volgens het fotorepertorium van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium dateert het van circa 1765 terwijl E. Roumieux in zijn geschiedenis van Orsmaal-Gussenhoven beweert dat het in 1817 werd vervaardigd door de firma Rames uit Sint-Truiden.

Het eiken koorgestoelte, eind 17de-begin 18de eeuw, zou afkomstig zijn uit de abdij van Maagdendal in Oplinter.

Het in marmer en natuursteen uitgevoerde altaar met op de predella attributen en initialen van de Heilige Petrus en op de altaartafel het Christusmonogram tussen Alfa en Omega dateert van kort na de brand in het koor van 1937. Het ontwerp wordt toegeschreven aan Van Uytvanck, vermoedelijk Joseph François Benoît (1884-?) uit Leuven. Het dienstaltaar is samengesteld uit eiken panelen afkomstig van de preekstoel uit het derde kwart van de 18de eeuw.

De twee neobarokke biechtstoelen dateren uit vorige eeuw.

Het orgel van J.B. Forceville (1710), afkomstig uit de Sint-Pieterskerk van Ukkel, is sinds 12 oktober 1981 beschermd als monument en staat momenteel vooraan in de kerk.

Verder bevat de kerk van Orsmaal enkele waardevolle houtsculpturen: Jezus aan het kruis, tweede helft 16de eeuw; Heilige Hubertus, 17de eeuw; Heilige Rochus, 17de eeuw; Heilige Sebastiaan, begin 18de eeuw. De beelden van de Heiligen Andreas, Lambertus en Remigius zijn afkomstig uit de inmiddels gesloopte kerk van Gussenhoven. De houten beelden van het Heilig Hart en Sint-Jozef uit 1876-1881 zijn het werk van Van Uytvanck uit Leuven.

De Sint-Pieterskerk met omliggend kerkhof wordt volledig omsloten door een in hoogte variërende bakstenen ommuring (1876?) met dekplaten in hardsteen of beton, aan de noord- en westzijde opengewerkt met smeedijzeren hekkens. Typerend is de smalle doorgang aan de noordwestkant die voor een rechtstreekse verbinding zorgt met het hof ten Steen. Vlak tegenover de westingang, tegen de muur van het kasteeldomein, bevindt zich een reeks van acht graftekens waaronder enkele merkwaardige 17de- en 18de-eeuwse grafstenen en grafkruisen:

• grafsteen van Margareta de Dion († 1680) en zoon Stefaan Valentijn (+1693), pastoor en hersteller van de kerk, met wapenschild en wapenspreuk, hardsteen.
• grafsteen van Maria Anna de Wolfes (?)(† 1769), dochter van Joseph de Wolfes en Petronella Paridaens met alliantiewapen van de ouders, hardsteen.
• grafsteen van Franciscus Bosmans († 1774), pastoor van Orsmaal, hardsteen.
• grafkruis van Aert Meis en zijn echtgenote Mabriele Meus (1632), hardsteen.

Op het kerkhof, links van de toegang bevinden zich:

• grafkruis van Petrus Lowet († 1864), regulier kannunik, Jacobus Lowet (1786) en zijn echtgenote Maria Catharina Van Ham († 1787), hardsteen.