De Maagdentoren is een 14de-eeuwse ronde donjon die zich onderscheidt van andere donjons in Vlaanderen en Wallonië omwille van zijn grootte en zijn architecturale kwaliteiten.

Historiek

Van oudsher behoorde Zichem tot de voornaamste steden van het hertogdom Brabant. In 1134 schonk de toenmalige hertog Godfried met de Baard een stuk grond nabij Zichem aan de norbertijnen van de Abdij van het Park in Leuven om er een gasthuis met kapel te bouwen. De nederzetting Zichem groeide uit tot stad en heerlijkheid. De stad Zichem werd uitgebouwd op de linkeroever van de Demer. Het belang van Zichem is vooral ingegeven door het feit dat de Demer de grens vormde tussen het hertogdom Brabant en het graafschap Loon waardoor Zichem uiterst strategisch gelegen was. Zichem was in 1267 één van de steden die Jan I van Brabant als hertog erkenden en het is deze Jan I die Zichem aan zijn broer Godfried van Vierson afstond. Godfried versterkte in 1301 de stad en in 1302 werden aan Zichem een reeks rechten toegekend waardoor het, juridisch gezien, een echte stad werd.

In 1302 sneuvelden zowel Godfried van Vierson als zijn zoon in de Guldensporenslag. Hierdoor raakte Zichem in andere handen. De dochter van Godfried huwde met Gerard, graaf van Kleef, en kreeg Zichem als bruidsschat. In 1383 ruilde hun zoon, Willem van Kleef, Zichem met Reinier I van Schoonvorst voor Valkenburg.

In het oosten van Zichem lag het domein van de heer, dat ongeveer een derde van de binnenstad besloeg. Op het domein werd in de 13de eeuw ook een waterburcht gebouwd. Hier werd de Maagdentoren of Marketoren in 1386-1388 op initiatief van Reinier II van Schoonvorst, de zoon van Reinier I, opgetrokken ten noordoosten van het kasteel van Zichem, bij de samenvloeiing van de Demer en de stadswallen. De aanleiding voor de bouw was de moord op Jan van Groonsveld in 1386 door Reinier van Schoonvorst II en de oorlog tussen Brabant en Gelderland die daar in 1388 het gevolg van was. De relatie tussen de donjon en het kasteel is niet duidelijk. De Maagdentoren is een grenstoren. Hij diende als uitkijktoren van het hertogdom Brabant en als verdedigingstoren. De toren werd naderhand als donjon of woontoren gebruikt. Ondanks de aanwezigheid van haarden, een latrine, verluchtings- en verlichtingsgaten en lampnissen is het onwaarschijnlijk dat de toren ook echt bewoond is geweest.

In 1578 viel de stad Zichem ten gevolge van de Tachtigjarige Oorlog. Ook de waterburcht raakte verwoest en de Maagdentoren werd zwaar beschadigd. Na de verwoesting van het kasteel, ging de meier zich niet vestigen in de Maagdentoren, maar liet een nieuw kasteel bouwen op dezelfde plaats als het oude – het Oranjekasteel.

De donjon werd volledig omringd door een gracht. Via een ophaalbrug kon wellicht de oorspronkelijke ingang van de toren op de eerste verdieping bereikt worden.

In 1859 werd de Maagdentoren verkocht aan de Belgische staat, samen met de erfdienstbaarheid voor toegang. In 1863 vond een restauratie plaats. Decennialange verwaarlozing die daarop volgde resulteerde in de gedeeltelijke instorting van de toren in 1995. Pas in 2006 werden instandhoudingswerken uitgevoerd aan de toren. De puinresten blijven in situ geconserveerd.

Beschrijving

De kwaliteit van de architectuur van de Maagdentoren komt op hetzelfde niveau als die van de religieuze architectuur in Vlaams-Brabant en dat is uiterst zeldzaam. Met zijn vier niveaus, een buitendiameter van bijna 15 meter en een muurdikte van meer dan 4 meter is de Maagdentoren een imposant bouwwerk. De toren is 26 meter hoog en de buitenzijde van de cilindervormige donjon is volledig opgetrokken uit ijzerzandsteen. Naast de buitenmuur werden ook de dorpels, deurlijsten, hechtstenen, scharnieren, grendelgaten, gewelfribben, sluitstenen, consoles en trappen in ijzerzandsteen vervaardigd. De andere delen van het gebouw werden opgetrokken uit baksteen met natuurstenen parementen. In zijn huidig uitzicht is een deel van de buitenmuur en de gewelven van de toren ingestort.

De ruimte op de gelijkvloerse verdieping (vroegere kelder) deed wellicht dienst als bergruimte. Het koepelgewelf is ingestort. De huidige toegang is gekapt in de 19de eeuw en bevindt zich onder een schuin oplopende opening die waarschijnlijk het enige verlichtings- en verluchtingskanaal van de ruimte was.

De oorspronkelijk ingang bevond zich op de eerste verdieping. Een luik in het gewelf gaf toegang tot het kelderniveau. In tegenstelling tot gelijkaardige donjons werd in de bergruimte van de Maagdentoren geen waterput aangetroffen.

De zaal op de eerste verdieping deed dienst als ontvangstruimte. In tegenstelling tot de cirkelvormige kelderruimte heeft de eerste verdieping een achthoekig grondplan en wordt bekroond door een achtdelig ribgewelf. De vloer is ingestort. Vanuit de centrale zaal vertrekken vier afsluitbare, naar buiten toe oplopende gangen met uitgebroken treden. De kleinste leidt naar de oorspronkelijke ingang, de drie andere naar de intussen verdwenen verdedigingsplatforms. De ruimte is voorzien van een hogergelegen raamopening, twee nisvormige haarden, een gewelf met gesculpteerde sluitsteen met wapenschild van Reinier van Schoonvorst, consoles en geschilderd gotisch loofwerk langs de gewelfvlakken.

De tweede verdieping van de Maagdentoren was het residentieel niveau. Ook deze ruimte is octogonaal en voorzien van een gotisch ribgewelf, twee kleinere nishaarden en lampnissen. Vanuit de centrale ruimte vertrekken hier zes afsluitbare gangen met naar buiten toe oplopende trappen.

De derde verdieping was wellicht het slaapvertrek. Deze verdieping is zo goed als verdwenen. Er kan wel nog vastgesteld worden dat de ruimte voorzien was van enkele raamopeningen, een deuropening, een schouw en nissen in de wanden. Op het stadsplan van Jacob van Deventer wordt de Maagdentoren afgebeeld met een puntdak. Waarschijnlijker is echter dat de toren werd afgesloten met een groot verdedigingsplatform zoals te zien is op de kaart van Zichem in de goedereninventaris van de abdij van Averbode.