Historiek en context

Douanegebouw in neo-Vlaamserenaissance-stijl opgetrokken in 1894-1899 naar een ontwerp door de architecten Joseph Schadde, en na diens overlijden uitgevoerd onder leiding van de architect Eugène Geefs. Gesloopt in 1979 voor de bouw van een kantoorbuilding.

Met het postuum gerealiseerde Tolhuis sloot Joseph Schadde, leraar aan de Antwerpse academie van 1855 tot zijn overlijden, zijn rijke loopbaan af. Als provinciaal architect voor het arrondissement Mechelen van 1852 tot 1869 voerde hij tal van restauraties en uitbreidingswerken uit aan kerken, pastorieën, gemeentehuizen, scholen en weldadigheidsgebouwen, naast nieuwbouwprojecten als de neobyzantijnse Onze-Lieve-Vrouw-ten-Traankerk in Kalfort (gesloopt). Schadde combineerde zijn leeropdracht en provinciaal ambt met een drukke privé-praktijk die opdrachten opleverde in het hele land, waaronder tientallen kastelen in neogotische, neotraditionele en neo-Vlaamserenaissance-stijl. De architect ontwierp in de jaren 1860 in Antwerpen zijn meesterwerk de Handelsbeurs en de Leyszaal in het stadhuis, en in de jaren 1880 het station van Brugge (gesloopt).

Architectuur

Grosso modo rechthoekige plattegrond met gemarkeerde hoekrisalieten op de lange zijden en middenrisalieten op de korte. Voor- en achtergevels van vijf traveeën, zijgevels van negentien traveeën, twee bouwlagen hoog onder een complexe bedaking (leien) met dakkapellen. Lijstgevels met een parement van hardsteen en witte natuursteen. Brede hardstenen plint met rustiekwerk, afgelijnd door een forse waterlijst; hogerop worden de gevels gemarkeerd door doorlopende vlakke banden van hardsteen, een gekorniste puilijst en een aflijnend hoofdgestel op modillons. Kelderverdieping met per traveeën een getralied steekboogvenster, getraliede rondboogvensters in een geblokte arduinen omlijsting op de begane grond, steekboogvensters met onderdorpel op de bovenverdieping.

Voorgevel van vijf traveeën met middenrisaliet van drie traveeën en twee en een halve bouwlaag, uitlopend in een rijk versierde en plastisch uitgewerkte verhoogde halsgevel. De begane grond wordt gemarkeerd door geringde halfzuilen en pilasters onder een hoofdgestel met centraal fronton. De bovenbouw wordt geritmeerd door geringde en met diamantkop verrijkte pilasters, met mascaronbekroning boven een renaissance getint wortelmotief; gekorniste kroonlijst. Rondboogdeuren in tweede en vierde travee, en een korfboogdeur in de middentravee, bovenlichten met waaiervormig traliewerk. Boven de halve risalietverdieping wordt het gebouw bekroond door een verhoogde halsgevel met vleugelstukken waarop gesculpteerde figuren rusten. Deze verbeelden Maas en Schelde, en zijn van de hand van beeldhouwer Frans Deckers. De top wordt gemarkeerd door pilasters met diamantkopversieringen en Ionische kapitelen en doorbroken door drie rondboogvensters met recht kalf en schelpmotief als boogveld. De middentravee loopt uit op een paneel versierd met een heraldisch bas-reliëf bekroond door een gebogen geprofileerd fronton met topstuk; kleine obelisken naast het paneel en zware obelisken op de gevelhoeken. Dak met ijzeren vorst.

Zijgevels met eenvoudige hoekrisalieten van drie traveeën en een verhoogde middentravee. Achtergevel aan de Sint-Paulusplaats met een verhoogd middenrisaliet, minder plastisch uitgewerkt dan dat van de voorgevel.

Merkwaardig interieur: gesloten binnenplaats met een omlopende gietijzeren galerij, die rust op gietijzeren consoles neerkomend op korbelen, verbonden door twee loopbruggen. Overkapping met een groot bovenlicht eveneens steunend op consoles. Neogotisch getint meubilair.

• BLOMMAERT V. 1979: Het tolhuis te Antwerpen, Bulletin Antwerpse Vereniging voor Bodem- en Grotonderzoek 1979.7, 1-6.