Historiek en context

Hoofdcommissariaat van de Politie gebouwd door de Stad Antwerpen, naar een ontwerp in neo-Vlaamserenaissance-stijl van stadsbouwmeester Pieter Dens uit 1878. De bouw begroot op twaalf maanden, werd in juni 1879 bij openbare aanbesteding toegewezen aan de aannemer J. Terneus uit de Sint-Vincentiusstraat, tegen een bedrag van 32.372 Belgische frank. Het programma van het in 1880 voltooide gebouw, omvatte oorspronkelijk het eigenlijke politiecommissariaat dat de begane grond besloeg, met de ambtswoning van de hoofdcommissaris op de bovenverdiepingen.

Het gebouw werd samen met een reeks van vier aanpalende huizen in de Kaasstraat, “Het Prieel van Roosen”, “De Lelie” en “Rattenborch” en “De Swaluwe en het Steenken”, door de Stad Antwerpen gerestaureerd tot het nieuwe Etnografisch Museum, dat hier gevestigd was van 1988 tot 2009. Architect Roger Verdun tekende in 1979 voor het ontwerp van project, dat in 1982-1988 werd uitgevoerd. Samengevoegd met de gebouwen van het vroegere Volkskundemuseum in de Gildekamersstraat, onderging het complex in 2016-2018 een grondige renovatie in opdracht van de Provincie Antwerpen, tot het DIVA, het nieuwe museum voor diamant, juwelen en edelsmeedkunst.

Het Hoofdcommissariaat is het laatste van de negen politiecommissariaten die tussen 1875 en 1879, naar ontwerpen van Pieter Dens werden gerealiseerd. In functie als stadsbouwmeester sinds 1 juli 1863, nam zijn ambtsperiode een einde in 1884. In Antwerpen verrezen van zijn hand onder meer de verdwenen Vlaamse Schouwburg aan de Kipdorpbrug, het oude Slachthuis aan de Lange Lobroekstraat en een twaalftal scholen met als belangrijkste het Koninklijke Atheneum aan de Franklin Rooseveltplaats en de Middelbare Meisjesschool in de Lange Leemstraat. Waar een sobere, robuuste baksteenarchitectuur, het exclusieve gebruik van rondbogen, en het verzaken aan overtollige ornamenten zijn vroege ontwerpen kenmerkten, evolueerde zijn stijl vanaf midden jaren 1870 naar een meer decoratief, door de neorenaissance beïnvloed eclecticisme.

Het initiatief tot de bouw van de politiecommissariaten volgde op de nieuwe administratieve indeling van de stad Antwerpen in negen wijken in 1874. Eind 1873 was al het besluit genomen de politiecommissariaten in stadsgebouwen onder te brengen, middenin de verschillende wijken. Als eerste drie ontwierp Pieter Dens in 1875 de politiecommissariaten van de 5de Wijk in de Klappeistraat (later verbouwd), de 1ste Wijk aan de Sint-Paulusplaats, en de 6de Wijk in de Florisstraat. In 1876 volgde het ontwerp van de politiecommissariaten van de 9de Wijk in de Pierenbergstraat (gesloopt) en van de 4de Wijk aan de Sint-Andriesplaats, in 1877 van de politiecommissariaten van de 7de Wijk in de Bordeauxstraat en van de 8ste Wijk in de Paleisstraat, en ten slotte in 1878 van het politiecommissariaat van de 3de Wijk in de Everdijstraat (gesloopt) en van het Hoofdcommissariaat van de Politie aan de Suikerrui. De politiecommissariaten uit deze periode, en met name het Hoofdcommissariaat, behoren in Antwerpen tot de vroegste uitingen van de neo-Vlaamserenaissance in de openbare architectuur.

Architectuur

Gebouw van vijf traveeën, een souterrain en drie bouwlagen onder een zadeldak (nok parallel aan de straat, leien). De lijstgevel heeft een parement uit rood baksteenmetselwerk in kruisverband, met overvloedig gebruik van witte natuursteen (Liais de Morley) voor speklagen, waterlijsten het middenrisaliet met geveltop en de vensteromlijstingen. Van blauwe hardsteen is gebruik gemaakt voor de hoge, bewerkte plint en de deuromlijstingen. Nadrukkelijk horizontaal geleed door gekorniste waterlijsten en cordonvormende lekdrempels, legt de compositie de klemtoon op het drie traveeën brede, als frontispice uitgewerkte middenrisaliet, bekroond met een verhoogde halsgevel. Pilasters met wortelmotief, diamantkoppen en gewelfde trigliefen ritmeren de begane grond, waarvan de rondboogvensters zijn verlaagd tot deuren; de oculus onder de gebogen waterlijst op klossen, droeg oorspronkelijk een uurwerk. Op de bovenverdiepingen wordt het risaliet geritmeerd door deels gecanneleerde, achtereenvolgens Dorische en Ionische pilasters, de laatste met wortelmotief, bekroond door entablementen. De eerste verdieping onderscheidt zich door een balustrade met diamantkoppostamenten, en droeg oorspronkelijk de inscriptie: “HOOFD POLITIE BUREEL”. Het entablement van de tweede verdieping is bewerkt met cartouches, waarin de inscriptie: “ANNO 1879”. Tweeledig, wordt de verhoogde halsgevel gemarkeerd door sierbollen, voluten, pilasters en obelisken. Een rondboogtweelicht met booglijsten, sluitstenen en een balustrade doorbreekt de eerste geleding, geflankeerd door panelen met oren en neuten. De topgeleding draagt een medaillon met het gepolychromeerde wapen van de Stad Antwerpen, bekroond door een driehoekig fronton en topstuk. Beide zijtraveeën zijn eenvoudig van opzet, met op de begane grond de vlak omlijste, rechthoekige portalen van het politiecommissariaat en de ambtswoning, waarvan het rondbogige bovenlicht is gevat in een omlijsting met voluten, een diamantkopsleutel en een gebogen waterlijst. Hogerop vlak omlijste rechthoekige vensters, en casementen onder de gebroken, houten kroonlijst.

Neorenaissancehuis van vijf traveeën en drie bouwlagen onder een zadeldak (nok parallel aan de straat, roofing), een cartouche gedateerd 1879. Bak- en natuursteen. Drie middentraveeën uitgebouwd als middenrisaliet met door middel van afwisselende pilasters en kroonlijsten geordonneerde geledingen, uitlopend op een natuurstenen trapgevel die naar renaissancistisch patroon versierd wordt door rolwerk, vleugelstukken, lijsten, balustrades, medaillon en driehoekig fronton. Rondboogvormige benedenvensters en gelijksoortig bovenlicht van de rechthoekige deuren, ingewerkt in de uiterste linkse en rechtse travee. Voorts rechthoekige bovenvensters en gekoppelde rondboogvenstertjes in de top.