Het Knechtjenscollege is een voormalig jongensweeshuis, in 1555 gesticht door gravin Elisabeth van Culemborg, bestemd voor de opvang van twaalf weesjongens, later in gebruik als onderpastorie en sinds 1992 taverne.

Historiek

De woning werd opgericht rond 1560 als gevolg van een stichting van een jongensweeshuis uit 1555 van gravin Elisabeth van Culemborg. Het huidige gebouw is sterk verbouwd en aangepast, vooral in de 19de eeuw. De deuromlijsting en het bovenlicht werden in 1958 vanuit een ander gebouw (Den Engel) op de Vrijheid overgebracht.

In de voorgevel geeft een brede overwelfde doorgang toegang tot de achter het gebouw liggende boomgaard. Boven deze doorgang werd in 1935 een nis met Mariabeeld aangebracht.

De achtergevel is asymmetrisch waarbij een puntgevel wordt geflankeerd door een lager deel. Dit lagere deel is vermoedelijk het gevolg van een uitbreiding van het gebouw waarbij het oorspronkelijk L-vormig grondplan werd omgewerkt tot een rechthoekig grondplan.

Beschrijving

Het circa 1560 opgetrokken koopmanshuis, bestaat uit een voor- en achterhuis met dubbelhuisopstand van vier traveeën en twee bouwlagen onder haaks in elkaar gewerkte zadeldaken (nok parallel aan en loodrecht op de straat, mechanische pannen) met een aanbouw onder plat dak achteraan en een overbouwde poortdoorgang rechts.

De verankerde, bepleisterde en beschilderde lijstgevel is voorzien van een gecementeerde plint met zandstenen afzaat. Onder de pleisterlaag zijn speklagen aanwezig en de gevelafsluiting wordt gevormd door een houten kroonlijst op klossen. De rechthoekige, naar boven toe verkleinende vensters bevinden zich op overschilderde lekdrempels van arduin, de eertijds beluikte benedenvensters zijn heden voorzien van gietijzeren rolluikkasten en de bovenvensters hebben een houten latei. In de eerste travee bevindt zich een gedicht bovenvenster met een gevelplaat met inscriptie: "Collegium ppetve fondationis quondam pie memorie nobilis Elisabeth a Culemburgo huius domini comitisse pro alimento et instructione duodecim puppilorum ex honestis et pauperibus parentibus istius francisie oriundorum ab anno eratis sexto usq. ad decimum sextum inclusive per nobilis comites et successores eiusdem dominii de consilo drossati et receptoris necnon decani et pastoris ecclie predcte francisie via spus sancti nominandorum in honorem omnipotentis dni nri Jesu XPI et gloriosissime virginis matris sue Marie sub anno a nativitate eiusdem dni nri 1557".

De segmentboogdeur in geprofileerde arduinen deuromlijsting met neuten, festoenen en schelpvormige sleutel en met houtsnijwerk versierd bovenlicht (volgens J. Lauwerys in elkaar gewerkte initialen alfa en omega) in 18de-eeuwse rococostijl werd in 1958 overgebracht van het in 1970 herbouwde huis zogenaamd "Den Engel", Vrijheid nummers 169-171. De rechthoekige houten deur met ijzeren beslag dateert uit de 17de- of 18de eeuw. Achter de korfboogpoort, waarboven zich een gemetselde spitsboognis met Mariabeeld van circa 1936 bevindt, is een doorgang met vlakke houten zoldering en een onregelmatige tudorboog aan de tuinzijde aanwezig.

Zuidelijke zijpuntgevel van het voorhuis met aandak, vlechtingen, ankers, noordelijke zijpuntgevel met ankers en sporen gedichte (boogvormige) muuropening of ontlastingsboog. Verankerde en gekaleide bakstenen achtergevels, respectievelijk tuitgevel met aandak, schouderstukken en vlechtingen en lijstgevel; bewaard kruiskozijn op de bovenverdieping. Voorts overwegend latere rechthoekige muuropeningen.

Interieur

Het interieur toont een aangepaste 16de-eeuwse plattegrond met twee kelders onder de rechts gelegen voorplaats met bepleisterd tongewelf (nok loodrecht op de straat), vier plaatsen op de begane grond, vier (+ één boven de doorgang) op de bovenverdieping en een haaks ingevoegde trapzaal tussen de voor- en achterplaats links. Er leidt een spiltrap naar de zolder en de samengestelde balklagen op nog aanwezige witstenen consoles zijn zichtbaar op de bovenverdieping. De begane grond bewaart enkele 18de-eeuwse binnendeuren en er is een 17de-eeuwse zolderdeur aanwezig. De gang heeft een cementtegelvloer met zwart en wit stermotief. De 16de- of 17de-eeuwse dakconstructie bestaat uit een gordingenkap met drie dubbele schaargebinten met pen- en gatverbindingen. De oude vloerbetegeling werd grotendeels hergebruikt in de rechts gelegen achterplaats op de begane grond.

Het gebouw Vrijheid 183 wordt beschermd als monument omwille van het algemeen belang gevormd door de historische waarde als gebouw opgericht rond 1650 als gevolg van de stichting van gravin Elisabeth van Culemborg. Oude 16de-eeuwse kern met verbouwing in de 19de en 20ste eeuw aan de voor- en achtergevel.