Historiek en context

Gevangenis in neoromaanse stijl, in 1854-59 gebouwd op de kloostergronden van de zusters kapucinessen, naar een ontwerp door de architect Joseph Jonas Dumont. De oprichting kaderde in de toenmalige, ingrijpende hervormingen in het Belgisch strafrechtsysteem en penitentiair beleid, doorgevoerd onder impuls van Edouard Ducpétiaux (1804-1868), inspecteur-generaal van de gevangenissen en weldadigheidsinstellingen van 1830 tot 1861. In navolging van het Pensylvanisch gevangenissysteem en het concept van de in 1840-1842 gebouwde Engelse modelgevangenis van Pentonville introduceerde Ducpétiaux, hier ten lande, het regime van totale cellulaire afzondering en een nieuw type gevangenisarchitectuur, namelijk de cellengevangenis gebaseerd op het panopticum-plan. Dumont, die als bouwkundig specialist geldt inzake gevangenisarchitectuur, tekende in de jaren 1840-1850 in opdracht van het Departement van Justitie voor meerdere gevangenissen in het land, achtereenvolgens onder meer Brussel, Marche, Verviers, Luik, Charleroi, Dinant, Kortrijk, Brugge, Antwerpen en Leuven.

Architectuur

Het volledig ommuurde gevangenisdomein is gelegen te midden van het bouwblok gevormd door Begijnenstraat, Aalmoezenierstraat, Nationalestraat en Sint-Rochusstraat. De plattegrond ontvouwt een rechthoekige voorbouw met poortgebouw geflankeerd door dienstvleugels, waarachter het stervormige gevangeniscomplex. Dit laatste bestaat uit vier cellenvleugels radiaal gegroepeerd rond het centrale, heropgebouwde observatiepaviljoen. Daarvan heeft de oostvleugel een kruisvormige plattegrond met dwarsveugels, en leunt tegen de zuidvleugel een dienstgebouw aan. De cellenvleugels tellen drie tot vier bouwlagen, en zijn ingedeeld door een centrale gang met galerijen onder een tongewelf.

Zevendelig gevelfront met centrale portiektravee, links en rechts geflankeerd door een achteruitwijkende gevelpartij achter hekken, een dwars geplaatste zijvleugel en een blinde afsluitmuur. Twee verdiepingen hoge lijstgevel van bak- en zandsteen op hoge plint, versierd met hoekstenen, steigergaten en kantelen. Enkelvoudige of gekoppelde rondboogvensters met tralies en waterlijst, op de begane grond verbonden door een brede lijst; zijvleugels en portiek met groter venster van de tweede bouwlaag in brede geprofileerde omlijsting en voorzien van ruw maaswerk. Achtzijdige, verhoogde ingangstravee met diepe nis waarin poort met fraai ijzeren hek en venster. Naast de toegang gedenkplaat die hulde brengt aan de gefusilleerden en politieke gevangen die hier opgesloten werden gedurende beide Wereldoorlogen.