Historiek en context

Brandweerkazerne in eclectische stijl gebouwd in opdracht van de stad Antwerpen, naar een ontwerp door stadsingenieur Gustave Royers uit 1885. Op dit perceel bevond zich van 1511 tot 1795 het Huys van Portugael of de Portugese Natie, die in 1816 werd omgevormd tot brandweerkazerne. Dit historische complex met restanten in laat-gotische stijl verdween voor de bouw van de nieuwe kazerne met dienstwoning van de brandweercommandant. De werken werden bij openbare aanbesteding op 24 mei 1888 voor een bedrag van 95.440 Belgische frank toegewezen aan de aannemers Floribert Voussure en Charles Brüls. De Antwerpse brandweer betrok het complex tot 2012, waarna het werd verkocht aan de projectontwikkelaar Vercity. Deze renoveerde de gebouwen in 2013-2014 naar een ontwerp door het architectenbureau Architectslab, tot een wooncomplex met 53 studentenkamers of -studio’s, 9 lofts en 3 eengezinswoningen. Aan het Huys van Portugael herinnert slechts een marmeren gedenkplaat met als tweetalig opschrift (Nederlands en Portugees): "Hier was gedurende drie eeuwen / gevestigd het huis van Portugal / opgericht in 1511 bij ordonnantie / van koning Don Manuel I ter / bevordering van de Portugese / handelsbetrekkingen / MCMLIII".

Gustave Royers, die in 1875 is dienst trad bij de stad Antwerpen, stond van 1888 tot 1907 als hoofdingenieur-directeur aan het hoofd van de dienst Werken. In die functie volgde hij Pieter Dens op als stadsbouwmeester. Behalve de brandweerkazerne, behoren tot zijn belangrijkste bouwkundige realisaties de oranjerie van de Kruidtuin uit 1883, de vismijn uit 1891 in de Scheldestraat, de Schippersbeurs uit 1894 in de Lange Nieuwstraat, een twaalftal stadsscholen waaronder de lagere school op het Stuivenbergplein en de Stedelijke Nijverheidsschool in de Rodestraat beide uit 1898, en de ambtswoning van de hoofdhavenmeester uit 1899 aan de Oudeleeuwenrui. Van historische betekenis was het aandeel van Royers in de waterbouwkundige aanleg van de Antwerpse haven tijdens zijn ambtsperiode, met het graven van het Lefebvredok, het Amerikadok, het Eerste Havendok en de bouw van de Royerssluis.

Architectuur

Het complex bestaat uit een hoofdgebouw met gevelfront aan het Kipdorp, op een complexe plattegrond van vier loodrecht op elkaar aansluitende vleugels, drie bouwlagen hoog onder zadeldaken. Een langgerekt tweede volume van vier bouwlagen onder een zadeldak, sluit aan de zuidzijde de ruime binnenplaats af. Het geheel is opgetrokken uit rood baksteenmetselwerk in kruisverband, met gebruik van blauwe hardsteen voor plinten, kordons en dorpels, en witte natuursteen voor speklagen, hoekblokken, sluitstenen, vensterposten en borstweringen.

Hoofdgebouw

Het vijf traveeën brede gevelfront aan het Kipdorp, beantwoordt aan een quasi symmetrisch compositieschema met een axiaal opzet. Nadrukkelijk horizontaal geleed door waterlijsten, ligt de klemtoon op het brede, licht gedesaxeerde middenrisaliet, oorspronkelijk met een geblokte natuurstenen sokkel waarin een getoogde inrijpoort. Daarvan bleef enkel het bekronende Antwerpse stadswapen uit blauwe hardsteen bewaard. De grotendeels bepleisterde en beschilderde bovenbouw van het middenrisaliet is als loggia uitgewerkt, gemarkeerd door pilasters en met een driehoekig fronton als bekroning. Oplopende, rechthoekige, bepleisterde en beschilderde lisenen ritmeren de flankerende traveeën, met in de linkerflank de twee steekboogpoorten van het koetshuis. Oorspronkelijk tekende zich in de rechterflank de dienstwoning van de brandweercommandant af, aangegeven door een enkelhuisopstand. Verder registers van rechthoekige bovenvensters, gebundeld tot tweelichten, in een geriemde en geblokte omlijsting met sluitsteen. Een klassiek hoofdgestel met gekorniste houten kroonlijst op klossen vormt de gevelbeëindiging. De achtergevels van het hoofdvolume zijn opgetrokken in sobere baksteenbouw, met registers van steekboogopeningen.

Zuidvleugel

Het zeven traveeën brede gevelfront van de zuidvleugel aan de binnenplaats, horizontaal geleed door waterlijsten, beantwoordt aan een regelmatig ordonnantieschema met een drieledig opzet. Dit laatste is opgebouwd uit de pui, de twee hoofdverdiepingen en de attiekverdieping, geritmeerd door bepleisterde en beschilderde lisenen, achtereenvolgens getoogd, in kolossale orde met sluitsteen, en rechthoekig. Een steekboogarcade met smeedijzeren sierankers en een tandfries vormt de pui. Registers van steekboogvensters met verluchtingsroosters in de borstwering op de bovenverdiepingen, en steekboogtweelichten met middenpost in de met een houten kroonlijst afgewerkte attiek.

Plattegrond

Volgens de oorspronkelijke bouwplannen huisvestte de rechterflank van het hoofdvolume de ambtswoning van de brandweercommandant met woonruimte op de begane grond, een kantoor en slaapkamers op de bovenverdiepingen. In de linkerflank werd de begane grond ingenomen door het dubbele koetshuis voor de brandweerwagens met bijhorende paardenstallen, een wachtpost, keuken, opslagplaats, werkplaats en een recreatiezaal. Op de eerste en tweede verdieping, ontsloten door een centraal ingeplante traphal bevonden zich de kamers van officieren en machinisten, en de slaapzaal van de manschappen. De zuidvleugel, ontsloten door een zijdelings ingeplante traphal, huisvestte een loods voor materieel op de begane grond, slaapzalen voor manschappen op de eerste en tweede verdieping, en een turnzaal op de derde verdieping.

Van 1511 tot 1795 had de Portugese natie hier haar zogenaamd "Huis van Portugal", in 1816 omgevormd tot brandweerkazerne; verbouwd en vergroot in de loop van de 19de en de 20ste eeuw. Dubbelhuis van vijf traveeën en drie bouwlagen met inspringende deurtravee bekroond door een driehoekig fronton. Bakstenen lijstgevel verlevendigd met natuursteen en eindigend op een verkropte kroonlijst op klossen. Gevel geritmeerd door brede witgeschilderde lisenen en door een puilijst, kordons, platte banden en doorlopende lekdrempels. Per travee twee gekoppelde rechthoekige vensters in geriemde omlijstingen. Brede moderne poorten, boven hoofdingang natuurstenen stadswapen. Links marmeren gedenkplaat: "Hier was gedurende drie eeuwen / gevestigd het huis van Portugal / opgericht in 1511 bij ordonnantie / van koning Don Manuel I ter / bevordering van de Portugese / handelsbetrekkingen / MCMLIII" (+ vertaling in Portugees).