erfgoedobject

Infirmerie van de Rijkskolonie voor Gezinsverpleging

bouwkundig element
ID
52351
URI
https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/52351

Juridische gevolgen

Beschrijving

Sinds 1972 Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis, voordien Infirmerie van de Rijkskolonie voor Gezinsverpleging (zie gemeente-inleiding Geel).

Het toezicht op de historisch gegroeide gezinsverpleging werd vanaf 1850 overgenomen door het Rijk. Ten behoeve van de Rijkskolonie werd aan de Pas in 1861-1862 naar ontwerp van A. Pauli een zogenaamde Infirmerie gebouwd volgens de ideeën van psychiater J. Guislain (1797-1860), een van de voorlopers van de moderne psychiatrie die krankzinnigheid als een geneesbare ziekte beschouwde. Volgens zijn theorieën moest een instelling voor geestelijk zieken gesitueerd worden in een centrale, doch ietwat afgelegen landelijke omgeving en moesten de gebouwen een indruk van rust, vrijheid en veiligheid uitstralen, daarom mochten ze maximaal twee bouwlagen hoog zijn en moest een groot deel van het terrein ingenomen worden door tuinen, binnenplaatsen en velden. In Gent werd volgens deze richtlijnen in de periode 1851 tot 1876 en in samenwerking met J. Guislain de psychiatrische inrichting Dr. Guislain opgericht naar ontwerp van de Gentse architect A. Pauli; dezelfde architect ontwierp in 1858 de plannen van de Geelse instelling, die stijlkritisch sterke gelijkenissen vertoont met enkele van zijn Gentse werken (het Guislaininstituut, het voormalige Agneteklooster, het Lousberginstituut en een deel van het Bijlokehospitaal). De Geelse instelling had echter in tegenstelling tot andere instituten een afwijkend concept waarbij de patiënt in de architectuur meer op de achtergrond stond. Het opzet van dit gebouw kaderde immers in het geheel van de historisch gegroeide Geelse gezinsverpleging waarbij patiënten alleen in de instelling verbleven tijdens de observatieperiode of als het gastgezin tijdelijk geen onderdak kon bieden.

De oorspronkelijke Infirmerie omvatte de huidige voorbouw met aansluitend lagere, heden herbouwde en aangepaste vleugels. De strikte scheiding tussen de mannen- en de vrouwenafdelingen uitte zich in een gespiegelde opstelling ten opzichte van de symmetrie-as. De instelling bestond uit veertien waarnemingskamers, twee afzonderingspaviljoenen (1881), acht ziekenzalen en zes badkamers. Vooraan situeerden zich de lokalen voor dokters, personeel, opslagruimten en een centrale keuken, laatstgenoemde mogelijk niet in het oorspronkelijke plan. Onder Dr. Peeters (1876-1909) werd het domein uitgebreid en werden volgens een typeplan woningen opgericht voor het personeel (zie Pas nummers 196-206, 208-210, 255); tevens werden badhuizen opgericht in Stelen (1890, Opstal nummer 2), Larum (1893, Larum nummer 6), Kievermont (1896, Rijn nummer 166) en Holven (1901, Dr.-Van de Perrestraat nummer 262).

In het kader van modernisering en wetenschappelijke herinrichting onderging de instelling, naast vroegere aanpassingswerken, van 1920 tot 1926 grootscheepse verbouwingen onder het beleid van Dr. Sano (1919-1936). De bouwonderdelen uit deze periode worden voor het exterieur gekarakteriseerd door cottage-elementen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bezetten de Duitsers, op de oude Paulivleugel na, de gebouwen die na de oorlog grondig moesten hersteld worden. Bij de heropbouw werd aandacht besteed aan het menselijk karakter van de instelling en aan het comfort van de patiënten, dit resulteerde in de oprichting van functionele bakstenen gebouwen met rechthoekige muuropeningen.

Vrij uitgestrekt, beplant domein tussen Pas en Stelenseweg/Koning Albertstraat en doorsneden door de Dr.-Sanodreef, verspreide ligging van de diverse ziekenhuisvleugels en aanhorigheden uit verschillende bouwcampagnes vanaf het derde kwart van de 19de eeuw tot de tweede helft van de 20ste eeuw.

Aan de straat: karakteristieke Paulivleugel, een U-vormig complex van drie + vijf + negen + vijf + drie traveeën en twee bouwlagen onder afgewolfde leien zadeldaken. Bakstenen lijstgevel met knipvoegen van roodgekleurde mortelspecie, gemarkeerd door baksteenfriezen met vierpas- en stermotieven, doorlopende lekdrempels op de bovenverdieping, bekronende borstweringen en (hoek)lisenen. Rondboogvensters van voorgevel met karakteristieke ijzeren roedeverdeling en gietijzeren borstwering die esthetisch oogt met dezelfde functie als traliewerk, omlopende waterlijstjes op bovenverdieping, voorts deels vernieuwde ramen; vernieuwde rondboogdeuren. Hoofdgevel met ingangsrisaliet afgelijnd door hoger opgaande lisenen waartussen borstwering en centrale nis met tuitgeveltje en beeld van Sint-Dimpna (1875). Begane grond met rondbooggalerij van drie bogen op pijlers met schalken, omlopende waterlijsten, bakstenen troggewelven met metalen liggers. Ommuurde voortuin.

Aangepast interieur. Centraal gelegen kapel, tijdens het bestuur van Dr. Sano van de bovenverdieping naar beneden gebracht. Driebeukig schip van twee traveeën + doksaal, niet uitspringend transept en halfrond koor. Bepleisterd en beschilderd interieur met tongewelf op rondbogen, brede gordelbogen. Doorlopende kleurige betegeling bij wijze van lambrisering.

  • Gegevens verstrekt door W. Andries, archief Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis.
  • GEERINCKX S., Het Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis van Geel, Verhandeling Hoger Instituut voor Architectuurwetenschappen Henri Van de Velde), Antwerpen, 1999.
  • S.N., Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis Geel, Campus gezinsverpleging Hoofdgebouw 1861, Geel, juni 2001.
  • S.N.,Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen, Stad Gent, deel 4nb noord-oost, Gent, 1979, p. 277-278; deel 4nb zuid-west, Gent, 1979, p. 129-130 en p. 266-268; deel 4nc, Gent, 1982, p. 99-103.
  • WYLLEMAN L., Architekt Adolphe-Edouard-Theodore Pauli 1820-1895, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Gent, 1973, p. 49-92.

Bron: KENNES H. & STEYAERT R. 2002: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Turnhout, Kanton Mol, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 16n5, Brussel - Turnhout.
Auteurs: Steyaert, Rita
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Relaties

  • Is deel van
    Pas


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Infirmerie van de Rijkskolonie voor Gezinsverpleging [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/52351 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.