Historiek

Kerk gebouwd in de periode 1349-1570 ter plaatse van een ouder romaans bedehuis. Van oudsher bekende bedevaartplaats ter ere van Sint-Dimpna, beschermheilige tegen krankzinnigheid die volgens de 13de-eeuwse legende in het jaar 600 op deze plaats door haar vader in een vlaag van waanzin vermoord werd; van 1565 tot 1797 collegiale kerk bediend door een kapittel van kanunniken, in 1874 verheven tot tweede Geelse parochiekerk. Uit de verering van en de bedevaart naar Sint-Dimpna ontstond de unieke Geelse gezinsverpleging.

Georiënteerde driebeukige kruisbasiliek met schip, noordelijke zijbeuk en transept van 1349-circa 1480, opgetrokken in Demergotiek (gebruik van ijzerzandsteen voor afwerking, kapiteelloze zuilen), zuidelijke zijbeuk na instorting herbouwd midden 15de eeuw, koor met straalkapellen in Brabantse laatgotiek uit de tweede helft van de 15de eeuw (1470-1490), noordelijk portaal van circa 1500 in dezelfde stijl, toren - na instorting van een eerste toren in 1541 - opgetrokken in Kempische laatgotiek (1542 tot circa 1570), nooit afgewerkte toren bij restauratie van 1949-1952 naar ontwerp van J. Schellekens verhoogd tot huidige hoogte. Werken aan de kerk circa 1585 wegens geldgebrek stilgelegd. Ten zuiden tegen de kerk aangebouwde zogenaamde "ziekenkamer" van 1683 of 1687 in (neo)traditionele stijl opgericht ter vervanging van een eerste ziekenkamer van 1475, in 1949 nogmaals herbouwd na oorlogsschade; sacristie (1949) in zuidelijke kooroksel in neotraditionele stijl. Kerk beschadigd bij bombardementen in 1944, naar ontwerp van de provinciale architect J. Schellekens hersteld in 1952-1953 en gerestaureerd in 1985-1992 naar ontwerp van M. Vangenechten van 1980. Kerkhofmuur en waterpomp van 1759, pomp gerestaureerd in 1996.

Beschrijving

De plattegrond omvat een massieve, voorstaande westtoren van drie geledingen, driebeukig schip van vijf traveeën, transeptarmen van twee traveeën met vlakke sluiting, koor van drie rechte traveeën met driezijdige sluiting omgeven door vijf, aan drie zijden vrijstaande transkapellen van één travee met vlakke (twee uiterste kapellen) of driezijdige sluiting. Gevarieerd materiaalgebruik met hoofdzakelijk zandsteen, in exterieur sporadisch (kordons, waterlijsten, afdekkingen en afzaten) en in interieur veelvuldig (spitsbogen, bundelpijlers, gewelven, plint, kordon, doksaal) afgewisseld met de karakteristieke ijzerzandsteen. Toren, ziekenkamer en sacristie van bak- en zandsteen. Leien bedaking met vieringtoren onder peerspits.

Massieve, onafgewerkte westtoren van drie geledingen met vierkante klokkenverdieping onder leien tentdak. Voor de Kempische gotiek karakteristieke baksteenbouw met gebruik van witte zandsteen voor de talrijke speklagen. Versneden steunberen met zandstenen pinakels met hogels, omlopende kordons onder blinde spitsboogvelden met drielobmotief. Westgevel met zandstenen toegang van circa 1500: korfboogdeur onder timpaan met blindnissen en maaswerk gevat in geprofileerde spitsboogomlijsting met hogels en kruisbloem, flankerende opengewerkte pilasters met beelden van Sint-Dimpna en Sint-Gerebernus, uitlopend op pinakels met hogels en kruisbloemen, zwikken met drielobbig gotisch traceerwerk. Tweede geleding met breed gotisch zeslicht in geprofileerde, zandstenen spitsboogomlijsting, gotisch maaswerk met visblaasmotief.

Zandstenen kerk met ritmerende steunberen, ter hoogte van het schip eindigend als luchtboogstoelen met aansluitende luchtbogen en aan zuidzijde voorzien van waterspuwers; zijbeuken met neogotische, opengewerkte borstwering. Spitsbogige meerlichten met gevarieerd gotisch maaswerk, in het koor onder deels omlopende waterlijst van ijzerzandsteen. Omlopend kordon, afzaten en afdekking van steunberen eveneens van ijzerzandsteen. Zandstenen noordportaal van één travee onder puntgevel met hogels en kruisbloem, gemarkeerd door steunberen met pinakels, kordon en opengewerkte borstwering; geprofileerde spitsboogtoegang met kruisbloem. Portaal met kruisribgewelf en gekoppelde nissen van ijzerzandsteen op consoles met spiraallijstwerk. Korfboogdeur in geprofileerde omlijsting van ijzerzandsteen onder spitsboogveld met heiligennissen, geheel gevat in ijzerzandstenen spitsboogomlijsting, makelaar met afbeelding van Sint-Dimpna. Heiligenbeelden (apostels) verdwenen tijdens de Beeldenstorm. In noordgevel gedenksteen met datum van de aanvang van de bouw van de kerk. Zuidgevel met geprofileerde korfboogdeur.

Tegen de zuidgevel van de toren aangebouwde ziekenkamer, oorspronkelijk bedoeld als verblijfplaats van de zieken tijdens de negendaagse noveen als onderdeel van de hagio-therapeutische behandeling. Verankerd rechthoekig aanbouwsel van twee + twee traveeën en twee bouwlagen onder leien half schilddak met dakvensters onder driehoekig fronton met jaarstenen "anno" "1683/1949". Traditionele lijstgevels van bak- en zandsteen met hoekkettingen, speklagen, steigergaten en kruiskozijnen, krulspie-ankers. Korfboogdeur in zandstenen omlijsting. Zuidgevel met zonnewijzer.

Interieur

Deels bepleisterd en beschilderd interieur met decoratief en constructief gebruik van ijzerzandsteen en witte natuursteen. Spitsbogen van alternerend witte zandsteen en ijzerzandsteen op kapiteelloze natuurstenen zuilen, viering met bundelpijers en noordelijke zijbeuk met halfzuilen van ijzerzandsteen, zuidelijke zijbeuk met bepleisterde en beschilderde halfzuilen met polychroom en verguld koolbladkapiteel. Kooromgang met op de natuurstenen zuilen bloemmotieven en geometrische motieven, polychrome en vergulde koolbladkapitelen. Deels gepolychromeerde kruisribgewelven van witte zandsteen en ijzerzandsteen, in schip op ijzerzandstenen colonnetten op bepleisterde halfzuilen, verbonden door een geprofileerd kordon van ijzerzandsteen.

Scheiboog tussen schip en transept met muurschildering van het Laatste Oordeel uit einde 15de eeuw, herhaaldelijk gerestaureerd onder meer in 1893 en 1953. Omlopend smeedijzeren koorhek (J. Van Boeckel, circa 1873). Afsluitingen van kruisbeuken van 1621 en 1626 vervaardigd van marmer en messing. Achter het hoofdaltaar gotisch ciborium (16de eeuw) van witte natuursteen met zuilen op polygonale sokkel, bladwerkkapiteel en netgewelf; opengewerkte sokkel met in glazen kast reliekkast (13de eeuw ?) met brokstukken van de sarcofagen van Heilige Dimpna en Sint-Gerebernus; gotisch omhulsel met zeven beschilderde panelen waarop taferelen uit het leven van de heilige (circa 1550). Doksaal van baksteen met hoekkettingen en speklagen van ijzerzandsteen. Bepleisterd en beschilderd kruisribgewelf met gepolychromeerde gewelfribben van ijzerzandsteen. Zijmuren met blinde, gotische spitsboognissen.

Mobilair

Rijk mobilair in diverse stijlen.

Schilderijen: werken uit de 15de, 16de, 17de, 18de en 19de eeuw, vaak afkomstig van de Vlaamse school. Drieluik uit midden 16de eeuw met op middenluik de verrijzenis van Christus. Marteldood van Sint-Dimpna en Sint-Gerebernus van 1625. Portret van Lodewijk van Cauwegom van 1627. Marteling van Sint-Dimpna en Sint-Gerebernus van 1688. Verder uit de 17de eeuw: Heilige Drievuldigheid met Christus op een lijkwade naar P.P. Rubens, Ontgraving van de kisten met de gebeenten van Heilige Dimpna en Heilige Gerebernus door J.C. Vierpijl. Uit de 18de eeuw: Franciscus Xaverius, Tenhemelopneming van Maria door J.H. Van Bree van 1751 en Bewening van Jezus toegeschreven aan C. Van der Meren. Uit de 19de eeuw: Heilige Martinus deelt z'n mantel met een bedelaar door F.J.T. De Backer van 1842, Tenhemelopneming van Maria uit eerste eeuwhelft.

Beeldhouwwerk: verscheidene beelden werden verbrand bij de bombardementen in 1944. Calvarie uit de tweede helft van de 15de eeuw, gepolychromeerd hout. Anna verklaart Maria de Heilige Schrift van circa 1830, gepolychromeerd hout. Reliëf met de Zeven Weeën van Maria van 1870-1871, witte steen. Heilige Gerebernus door A. De Boeck en J.B. Van Wint van 1873, gepolychromeerd hout. Heilige Barbara uit einde 19de eeuw, gepolychromeerd hout. Onze-Lieve-Vrouw met Kind met scapulier uit begin 20ste eeuw, gepolychromeerd hout.

Opvallend in de kerk zijn de acht retabels. Apostelretabel met Calvarie en de twaalf apostelen uit de tweede helft van de 14de eeuw. Passieretabel met beeldhouwwerk door een Brussels atelier, geschilderde panelen mogelijk van de Meester van het gezicht van Sint-Goedele, van circa 1480-1500. Retabelfragment met de Bewening van Christus, Brussels atelier van 1490-1500. Heilige Dimpnaretabel toegeschreven aan Jan van Wave(re), van circa 1510-1520 (1515?). Een Besloten Hofje met Calvarie en beeldjes van zes heiligen uit het eerste kwart van de 16de eeuw, vernieuwd in 1887. Retabel met voorstelling van Christus en heiligen, door Benoit Van Uytvanck van 1894, geschilderd door Leopold Blanckaert in 1899. Neogotisch retabel met Heilige Jozef en Kind en de vier pestheiligen door A. De Boeck en J.B. Van Wint, van 1875. Retabel met voorstellingen in verband met de scapulier met beeldhouwwerk door L. Blanckaert en L. Bressers, schenking van 1900.

Meubilair: eiken, neogotische communiebank uit einde 19de eeuw achteraan in de kerk. Eiken preekstoel door J.M. Janssens uit de eerste helft van de 19de eeuw in het noordelijk transept. Eiken neogotische 19de-eeuwse biechtstoelen.

Doopvont op 15de-eeuwse arduinen voet met arduinen kuip en deksel van messing van circa 1900, ijzeren draaiboom door L. Van Boeckel van circa 1902.

Beschilderde en vergulde sacramentstoren in classicistische stijl uit de tweede helft van de 18de eeuw, met delen van een vroegere tijdens de Beeldenstorm (1566) verwoeste gotische toren uit eind 15de eeuw onder andere Laatste Avondmaal en vier kerkvaders.

Glasramen door A. Stalins en A. Janssens van 1874 tot 1882 (in koor en kooromgang) en van 1889-1900 (schip en toren).

Grafmonumenten. Grafsteen van Henrick van Tongheren (+ 1448), vernieuwd in de tweede helft van de 19de eeuw. Grafmonument van Johannes Posson (+ 1531) en Benedictus Pascasius (+ 1638). In het koor: praalgraf van baron Jan III de Merode (+ 1550) en zijn vrouw Anna van Gistel (+ 1533) uitgevoerd in marmer en albast, renaissancestijl naar ontwerp van Cornelis II Floris de Vriendt van 1554. Tombe omringd door atlanten, schilddragers en Ionische pilasters met leeuwenkoppen, liggende beelden met tegen elkaar gedrukte handen met leeuw (dapperheid) en hond (huiselijkheid en trouw) aan het voeteneinde, omringende wapenschilden. Restauraties door A.L. Van Assche in 1827 en door G. Geefs in 1847.