Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, sinds 1811 gevestigd in het voormalige minderbroedersklooster. De gebouwen ingeplant op een terrein begrensd door Mutsaardstraat, Blindestraat, Venusstraat en Stadswaag, bestaan uit de resten van de kloosterkerk en het kloosterpand, aangevuld met gebouwen uit het tweede kwart van de 19de eeuw en de 20ste eeuw.

Historiek

De Antwerpse Academie werd in 1663 opgericht op initiatief van de schilder David Teniers, met toestemming van de Spaanse koning Filips IV, en behoort daarmee tot de oudste instellingen voor kunstonderwijs in België. Oorspronkelijk gevestigd in de bovenzalen van de Beurs aan de Meir, kreeg de Academie in 1811 de beschikking over een gedeelte van het minderbroedersklooster in de Mutsaardstraat. Het betrof de kloosterkerk, de west-, noordvleugel en binnentuin van het kloosterpand. Het Bureel van Weldadigheid van Antwerpen vestigde zich in de zuid- en oostvleugel van het kloosterpand en de infirmerie in de Blindestraat. De minderbroeders-franciscanen of recoletten hadden zich in 1446 in Antwerpen gevestigd op vraag van de stadsmagistraat. Deze stelde in 1451 ‘Het Raemvelt’ ter beschikking voor de bouw van het klooster. Tijdens de beeldenstorm in 1566 werd het minderbroedersklooster door brand vernield, en na de terugkeer van de orde in 1585 heropgebouwd. Verdreven door het Franse bewind verlieten de minderbroeders het klooster in 1797. Van de 17de-eeuwse kloostergebouwen resten vandaag slecht het koor van de kerk, een aanpalende vleugel die uitmondt aan de Stadswaag, en delen van het kloosterpand met de overwelfde pandgang, alle sterk verbouwd. Het vroegere kloosterkerkhof vormt de huidige academietuin.

Vanaf de vroege 19de eeuw werd het kloostercomplex aan de nieuwe functie aangepast, en vervolgens geleidelijk uitgebreid met nieuwe gebouwen, een evolutie die zich doorzette tot het derde kwart van de 20ste eeuw. Daarvan werden de oudste uit de jaren 1820 tot 1840 ontworpen door Pierre Bruno Bourla, sinds 1819 zowel professor in de bouwkunde aan de academie als stadsbouwmeester. Als eerste werd in 1823-1824 in de noordwestelijke hoek van de academietuin de laatclassicistische directeurswoning opgetrokken. Een volgende fase betrof de bouw van een langgerekte tentoonstellingsgalerij aan de noordzijde van het domein, aansluitend op de koorsluiting van de kloosterkerk, en met een neoclassicistisch gevelfront in de Venusstraat. Daarvan werd de bouw in juni 1830 bij openbare aanbesteding voor een bedrag van 36.000 gulden toegewezen aan de aannemer Joannes Fabry uit de Everdijstraat. Aan de zuidzijde van deze galerij werden vervolgens een grote en een kleine tentoonstellingszaal met bovenlicht, respectievelijk voor schilder- en beeldhouwkunst toegevoegd. Aannemer Lambert Van Hex voerde deze werken tussen augustus 1839 en juni 1840 voor een bedrag van 42.000 Belgische frank uit. In 1841 tekende Bourla het ontwerp van het neoclassicistische poortgebouw, en het door Jean Antoine Van de Leemput gegoten ijzeren hek van de tuin afgesloten door hoekpaviljoentjes. Eveneens uit 1841 dateert Bourla’s ontwerp voor het museum met een klassiek tempelfront, dat op de plaats van het schip en de westgevel van de kloosterkerk werd opgetrokken. Stadsbouwmeester Frans Jacob Stoop ontwierp in 1856 de nieuwe directeurswoning in Louis-Philippestijl, als uitbreiding van de bestaande ingeplant op de rooilijn van de Mutsaardstraat. Het hoofdgebouw van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, dat parallel met het museum aan de zuidzijde van de academietuin tegen het kloosterpand aanleunt, dateert vermoedelijk uit het interbellum. De klassen- en ateliervleugel die aan de oostzijde van het kerkkoor en kloosterpand tegen de tentoonstellingsgalerij aanleunt, kwam in de naoorlogse periode tot stand, naar een ontwerp door stadsbouwmeester Ferdinand Peeters uit 1953, voorbereid door zijn voorganger André Fivez vanaf 1950.

Pierre Bruno Bourla bekleedde het ambt van stadsbouwmeester meer dan veertig jaar, vanaf september 1819 tot eind 1861. Uit de jaren 1820 dateren de pastorie van de Sint-Laurentiusparochie aan de Markgravelei, zijn magnum opus het Théatre Royal Français (Bourlaschouwburg), de Armenschool in de Blindestraat, en de verdwenen oranjerie van de Kruidtuin. Behalve de gebouwen van de academie ontwierp Bourla in de jaren 1840-1850 nog twee verdwenen stadsscholen aan Leguit en Kipdorpvest.

Architectuur

De bewaarde resten van het zeven traveeën diepe koor van de kloosterkerk, de aanpalende vleugel aan de Stadswaag en het kloosterpand, vormen tot op vandaag de kern van het academiecomplex. Het betreft deels bepleisterde constructies in bak- en zandsteen uit de 17de eeuw, waarbij het kerkkoor zich onderscheidt door steunberen en spitsboogvensters. Van het kloosterpand met overdekt binnenhof is de pandgang bewaard, acht bij vijf bij acht bij zeven traveeën, overkluisd met bakstenen kruisgewelven en geopend door spitsbogen. De directeurswoning uit 1823-1824/1856 en het poortgebouw met hek en hoekpaviljoen uit 1841 sluiten aan de westzijde de academietuin af. Aan de noordzijde van de tuin, parallel aan de directeurswoning is het museum uit 1841 ingeplant. Ten oosten hiervan als noordelijke begrenzing van het domein strekt zich de tentoonstellingsgalerij van 1830 uit, met gevelfront in de Venusstraat.

Poortgebouw

Neoclassicistisch poortgebouw op een rechthoekige plattegrond van drie bij twee traveeën en twee bouwlagen onder schilddak. Bepleisterde en beschilderde opstanden met hardstenen plint, symmetrisch van opzet, gemarkeerd door het brede, hoger opgetrokken middenrisaliet en een brede doorlopende puilijst. Begane grond met schijnvoegen en een grote rechthoekige poort, hogerop een rondboogdrielicht met Ionische zuiltjes en geprofileerde archivolten op doorgetrokken imposten, waarboven het opschrift "ACADEMIE" in de fries van het klassieke hoofdgestel. Verder rechthoekige vensters. Volgens de bouwplannen bood de bovenverdieping ruimte aan de portierswoning. Het poortgebouw wordt geflankeerd door een gietijzeren hek met palmet- en spitsboogbekroning, geritmeerd door colonnetten. Van de twee eenlaagse, bepleisterde en beschilderde paviljoentjes op de hoeken, is enkel het geknikte zuidelijk exemplaar op de hoek met de Blindestraat bewaard.

Museum

Neoclassicistisch Museum op een rechthoekige plattegrond van drie bij zes traveeën en twee bouwlagen onder twee ongelijke schilddaken. Lijstgevels met een parement uit witte natuursteen op een plint uit blauwe hardsteen, gemarkeerd door een brede, gekorniste puilijst en geritmeerd door pilasters bekroond met bladwerkkapiteel. De voorgevel met middenrisaliet onder een driehoekig pseudo-fronton, wordt voorafgegaan door een portiek in vorm van een tempelfront, met vier gecanneleerde Ionische zuilen waarop een gelede architraaf, een blinde fries en een driehoekig fronton met tandlijst. Verder ronde oculus tussen rondboogvensters met lekdrempel op de eerste verdieping. De ordonnantie van de zijgevel is sterk gewijzigd en onregelmatig. In de tweede travee is een driehoekig fronton geïntegreerd met beeldhouwwerk in het timpaan, afkomstig van de gesloopte "Oude Munt" op de Oever. De tweeledige plattegrond omvat de traphal met dubbele bordestrap in de voorbouw, die in 1864 door stadsbouwmeester Pieter Dens werd aangepast. Daarachter driebeukige hal van zeven traveeën op de begane grond, overkluisd door kruisgewelven op hardstenen Toscaanse zuilen.

Tentoonstellingsgalerij

Tentoonstellingsgalerij met gevelfront in Venusstraat 34A. Lijstgevel met parement van witte natuursteen (Ourdain) en blauwe hardsteen, de begane grond gemarkeerd door pilasters met kapiteel waarop een klassiek entablement. In het midden vleugeldeur met paneelwerk en mooi getraceerde waaier, gevat in een rondboog met archivolt op een doorlopend kordon. Bovenverdieping van drie traveeën geritmeerd door Ionische pilasters onder een klassiek hoofdgestel met tandlijst. Rechthoekige vensters waarvan het middelste met ijzeren leuning en gevat in een geriemde omlijsting onder een gestrekte waterlijst. Volgens de bouwplannen omvat de plattegrond een driebeukige vestibule van vijf traveeën met een dubbele rij kolommen zijde Venusstraat. Aansluitend strekt zich de drieledige tentoonstellingsgalerij uit, opgedeeld door dubbele kolommen met entablement.

Academietuin

In de academietuin enkele standbeelden, gerecupereerde poortomlijstingen, en enkele fragmenten van verdwenen gebouwen. Lege sokkel van het bronzen standbeeld van David Teniers door Joseph-Jacques Ducaju uit 1867, dat in 1993 werd overgebracht naar zijn oorspronkelijke standplaats, de Teniersplaats. Marmeren standbeeld van Mathias Van Bree, bestuurder van de Academie in de Hollandse tijd, door Jean Baptist De Cuyper uit 1849, ingehuldigd in 1852. Standbeeld van Quinten Matsijs zittend op een smidsaambeeld met een palet in de hand door Karel Hendrik Geerts uit 1837. Op een zuil afkomstig van de afgebrande, 16de-eeuwse Beurs, beeld van de Heilige Lucas, een afgietsel van het oude beeld van de Sint-Lucasgilde in de bestuurszaal van de Academie.

Hardstenen rondboogpoortje afkomstig van huis "Het Klaverblad" in de Haverstraat, op de sluitsteen gedateerd 1663. Geringde pilasters waarop geblokte archivolt met fraaie sleutel waarin 1663 en een klaverblad, zwikken met gebogen panelen onder een gekorniste waterlijst.

Houten deur met gebeeldhouwde makelaar tussen geringde pilasters met wortelmotieven en diamantkoppen, geprofileerde rondboog met op de sluitsteen een verweerd engelenhoofdje waarrond een paneel met opschrift: "In de Heyliche Dryvuldicheidt", fries met links en rechts trigliefen waaronder festoenen, gekorniste waterlijst en gebogen gebroken fronton met bolornamenten en blind paneel uit 1636.

Hardstenen poortomlijsting vermoedelijk uit de 17de eeuw, samengesteld uit geblokte pilasters met kapitelen en een gebogen archivolt met krullende sleutel, zwikken met rolwerk, gebogen waterlijst met gestrekte uiteinden waarin een grillig bovenlicht onder een waterlijst geflankeerd door voluten.

Houten rondboogdeur met gebeeldhouwde makelaar afkomstig van het Oosters Huis geplaatst in een hardstenen poortomlijsting van de brouwerij Van Pruyssen in de Adriaan Brouwerstraat. Geblokte pilasters met voluten waarop brouwersemblemen en Ionische kapitelen, geringde rondboog met grote cartouchesleutel waarop de initialen CVP (Carel Van Pruyssen) omgeven door festoenen. Zwikken met lijstwerk, voluten en festoenen onder een zware gekorniste waterlijst.

Hardstenen barokpoortje samengesteld uit geblokte pilasters met kapitelen, vleugelstukken en neuten, geringde rondboog met gegroefde sleutel omgeven door kleine voluten en panelen, gekorniste waterlijst waarboven een grillige nis met borstbeeld van David Teniers onder een gebroken waterlijst geflankeerd door voluten met bolornamenten.

Muurschildering Renaat Braem

In de traphal van het hoofdgebouw, muurschildering door de architect Renaat Braem, uitgevoerd in 1963. Braem was van 1962 tot 1965 waarnemend directeur van het Nationaal Hoger Instituut voor Bouwkunst en Stedebouw. In deze periode maakte hij ook een ontwerp op voor de heraanleg van de academietuin(1963) en een kleine aula in het kloosterpand (1965), die geen van beide werden uitgevoerd. De muurschildering, met als thema 'Het leven beelden door ruimte en licht', bestaat uit twee delen: een symbolisch tafereel op de achterwand van de overloop en een pijlmotief dat het volledige beloop van de trap volgt tot op de bovenverdieping. Het tafereel opent een trompe-l'oeilperspectief op een imaginair landschap met een boom, een zon en de opschriften "ruimte" en "natuur". Centraal staat het motief van een oog met de woorden "zien, beminnen, begrijpen", terwijl kruisende pijlen de illusie van diepte versterken. Het geheel is gevat in een kleurrijk gestreepte ellipsvorm, die overloopt in het pijlmotief van de trap, dit laatste met het opschrift "funktie, konstruktie, vorm". Braem maakt daarbij gebruik van gestileerde motieven en heldere, contrasterende kleuren tegen een zwarte achtergrond, in een geabstraheerde vormentaal die ook zijn schilderijen uit deze periode kenmerkt. De muurschildering verbeeldt zijn definitie van architectuur als de kunst van het organiseren van de ruimte tot bevrijding van de mens, waarbij goede architectuur het resultaat is van het samenspel van functie, constructie en vorm.

Van 1962 tot 1965 is Braem waarnemend directeur van het Nationaal Hoger Instituut voor Bouwkunst en Stedebouw in Antwerpen, waar hij sinds 1947 het vak Stedenbouw doceert. Tijdens deze korte ambtsperiode probeert hij enkele bescheiden ingrepen door te voeren in het gebouwencomplex van de Academie voor Schone Kunsten, die in 1963 haar driehonderdjarig bestaan viert. De Academie is sinds 1811 gevestigd in het voormalige minderbroederklooster aan de Mutsaardstraat, dat in de loop van de negentiende en de twintigste eeuw met diverse gebouwen wordt uitgebreid. Van de twee belangrijkste projecten, een ontwerp voor de heraanleg van de Academietuin aan de Mutsaardstraat uit 1963 en een ontwerp voor de inrichting van een kleine aula in het oude kloosterpand uit 1965, komt niets terecht. Enkel zijn ontwerp voor een muurschildering in het trappenhuis van het hoofdgebouw, wordt in 1963 uitgevoerd.

Van de talrijke muurschilderingen die Braem tijdens zijn lange loopbaan als architect en plastisch kunstenaar ontwerpt, behoort die van de Academie tot de weinige die worden uitgevoerd. Naast de muurschilderingen in het Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel, is het ook de enige die nog zichtbaar is. De muurschildering, met als thema 'Het leven beelden door ruimte en licht', bestaat uit twee delen: een symbolisch tafereel op de achterwand van de overloop en een pijlmotief dat het volledige beloop van de trap volgt tot op de bovenverdieping. Het tafereel opent een trompe-l'oeilperspectief op een imaginair landschap met een boom, een zon en de opschriften "ruimte" en "natuur". Centraal staat het motief van een oog met de woorden "zien, beminnen, begrijpen", terwijl kruisende pijlen de illusie van diepte versterken. Het geheel is gevat in een kleurrijk gestreepte ellipsvorm, die overloopt in het pijlmotief van de trap, dit laatste met het opschrift "funktie, konstruktie, vorm". Braem maakt daarbij gebruik van gestileerde motieven en heldere, contrasterende kleuren tegen een zwarte achtergrond, in een geabstraheerde vormentaal die ook zijn schilderijen uit deze periode kenmerkt. De muurschildering verbeeldt zijn definitie van architectuur als de kunst van het organiseren van de ruimte tot bevrijding van de mens, waarbij goede architectuur het resultaat is van het samenspel van functie, constructie en vorm.

Academie opgericht in 1662 op initiatief van David Teniers in de bovenzalen van de Beurs, sinds 1810 gevestigd in de gebouwen van het voormalige minderbroedersklooster (1446-1796). Van de oorspronkelijke gebouwen blijven slechts enkele fragmenten over.

De huidige Academiegebouwen strekken zich uit tussen Mutsaard-, Blinde-, Venusstraat en Stadswaag.

Neoclassicistisch poortgebouw op rechthoekige plattegrond: drie + twee traveeën en twee verdiepingen onder tentdak van 1841-43 naar ontwerp van P. Bourla, gemarkeerd door een middenrisaliet en een brede doorlopende puilijst. Begane grond met imitatievoegen en een grote rechthoekige poort, hogerop rechthoekige vensters geflankeerd door Ionische zuiltjes en bekroond met blinde rondboogvelden waarboven het opschrift "ACADEMIE". Verder rechthoekige vensters.

Achter dit gebouwtje de mooie tuin met aan de noordzijde het voormalige Museum van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, gebouwd in 1841-43 naar ontwerp van P. Bourla op rechthoekig grondplan, zandstenen lijstgevels van drie en zes traveeën en twee verdiepingen gemarkeerd door een brede gekorniste puilijst en geritmeerd door pilasters bekroond met een bladwerkkapiteel. Voorgevel onder een driehoekig fronton en voorafgegaan door een portiek in vorm van een Ionisch tempelfront: vier Ionische gecanneleerde zuilen waarop een gelede architraaf, een blind fries en een driehoekig fronton met tandlijst. Driehoekig fronton met beeldhouwwerk afkomstig van de gesloopte "Oude Munt" (Oever) in de tweede travee van de zijgevel. In dit gebouw de refter met kruisgewelven op arduinen zuilen met kapitelen. De oostgevel van het museum aan de Venusstraat (nummer 34A) sluit qua stijl aan bij de hoofdingang van het Sint-Elisabethgasthuis: lijstgevel met parement van witte natuursteen en hardsteen, begane grond gemarkeerd door pilasters met kapiteel waarop een klassiek hoofdgestel rust. In het midden vleugeldeur met paneelwerk en mooi getraceerde waaier in een rondboog met archivolt op een doorlopend kordon. Bovenverdieping van drie traveeën geritmeerd met Ionische pilasters onder een klassiek hoofdgestel met tandlijst. Rechthoekige vensters waarvan middelste met ijzeren leuning en gevat in een geriemde omlijsting onder een gestrekte waterlijst.

Verder latere gebouwen uit de 19de en 20ste eeuw. In hoofdgebouw de gerestaureerde gang van acht + vijf + acht + zeven traveeën van het oude klooster, 16de-17de eeuw, overkluisd met bakstenen kruisgewelven.

In de academietuin enkele standbeelden en gerecupereerde poortomlijstingen: Bronzen beeld van David Teniers door J. Ducaju (1867). Marmeren beeld van Mathias Van Bree, bestuurder van de Academie in de Hollandse tijd, door J. B. De Cuyper (1849). Beeld van Q. Matsijs zittend op een smidsaambeeld met een palet in de hand door Ch. Geerts (1837). Op een slanke sokkel met lijstwerk: beeld van Heilige Lucas, dit is een afgietsel van het oude beeld van de Sint-Lucasgilde in de bestuurszaal van de Academie. Hardstenen rondboogpoortje afkomstig van het huis zogenaamd "Het Klaverblad" (Haverstraat) in sleutel gedateerd 1663. Geringde pilasters waarop geblokte archivolt met fraaie sleutel waarin 1663 en een klaverblad, zwikken met gebogen panelen onder een gekorniste waterlijst.

Houten deur met gebeeldhouwde makelaar tussen geringde pilasters met wortelmotieven en diamantkoppen, geprofileerde rondboog met in sleutel een verweerd engelenhooldje waarrond een paneel: "In de Heyliche Dryvuldicheidt", fries met links en rechts trigliefen waaronder festoenen, gekorniste waterlijst en gebogen gebroken fronton met bolornamenten en blind paneel (1636). Hardstenen poortomlijsting (17de eeuw?): geblokte pilasters met kapitelen en een gebogen archivolt met krullende sleutel, zwikken met rolwerk, gebogen waterlijst met gestrekte uiteinden waarin een grillig bovenlicht onder een waterlijst geflankeerd door voluten. Houten rondboogdeur met gebeeldhouwde makelaar afkomstig van het Oosters Huis geplaatst in een hardstenen poortomlijsting van de brouwerij Van Pruynen in de A. Brouwerstraat. Geblokte pilasters met voluten waarop brouwersemblemen en Ionische kapitelen, geringde rondboog met grote cartouchesleutel (initialen C. V. P.) omgeven door festoenen. Zwikken met lijstwerk, voluten en festoenen onder een zware gekorniste waterlijst. Hardstenen barokpoortje: geblokte pilasters met kapitelen, vleugelstukken en neuten, geringde rondboog met gegroefde sleutel omgeven door kleine voluten en panelen, gekorniste waterlijst waarboven een grillige nis met borstbeeld van D. Teniers onder een gebroken waterlijst geflankeerd door voluten met bolornamenten. Voorts nog enkele fragmenten van verdwenen gebouwen.