Historiek

In de 13de eeuw stond er op deze plaats reeds een kapel, toegewijd aan de Heilige Johannes de Doper, beschermer van het vee. De kapel werd in het derde kwart van de 13de eeuw tot parochiekerk verheven en in de loop van de 15de eeuw vergroot tot een volwaardige gotische kerk. Ingewijd in 1483 door Hendrik de Berghes, bisschop van Kamerijk. De kerk ondervond veel schade bij de ontploffing van de Zandpoort (1546); plunderingen door de Geuzen in de loop van 16de eeuw. Naderhand gedurende vijf jaar als kazerne en stal gebruikt. In 1585 opnieuw ingewijd door aartsbisschop Hauchinus. In 1645 werd de kerk ingelijfd bij het nabijgelegen klooster der oratoren die vanaf toen de parochiediensten waarnamen. Verkocht in 1799, opnieuw in gebruik genomen in 1803; 1890: algemene restauratie.

Beschrijving

Eenvoudige gotische kerk volledig opgetrokken uit witte zandsteen onder gecombineerde bedaking (leien) met dakruiter boven de kruising. Het grondplan vertoont een vierkante westertoren, een driebeukige basilicale aanleg met schip van vier traveeën, een transept met uitspringende armen van één travee en een koor van vier rechte traveeën - waarvan één blind - en driezijdige koorsluiting. Ten noorden van het koor werd in 1546 de sacramentskapel gebouwd, in 1708 werd de zuidelijke sacristie uitgebreid.

Westgevel gedomineerd door de monumentale toren met acht geledingen gescheiden door waterlijstjes; veelzijdige naaldspits uitgroeiend boven de vier omringende kleinere vierzijdige naaldspitsen en bedaking van de twee driezijdige zuidwestelijke en zuidoostelijke traptorentjes. Grote overhoekse, doch deels vernieuwde steunberen verbergen grotendeels de zijbeuken en worden bovenaan getooid door twee casementen met drielobbige tracering in de kop. Westgevel gemarkeerd door grote nis waarin korfboogportaal met keellijstprofiel, aansluitend - nu deels gedicht - boogvenster met rondstaaf- en keellijstprofiel. Voorts twee spitsboogvormige galmgaten in geprofileerde omlijsting met druiplijst; steekboogvenstertjes. Zuid- en noordgevels van de toren bevatten elk een gelijkaardig galmgat en een achtzijdig traptorentje met kijkspleten. Twee galmgaten in de oostgevel.

Zuidelijke en noordelijke zijbeukgevels geritmeerd door versneden steunberen waartussen spitsboogvensters in kwarthol geprofileerde omlijsting onder druiplijst die doorloopt over de penanten; vernieuwd maaswerk. Gelijkaardige bovenvensters voor de middenbeuk. Tegen de zuidelijke zijbeuk, een zijportaal uit het eerste kwart van de 20ste eeuw; tegen de noordelijke zijbeuk: neogotisch portaal naar ontwerp van Ph. Van Boxmeer (uit het eerste kwart van de 20ste eeuw) met korfboogdeur in spitsboogomlijsting. Transept met zuid- en noordpuntgevels afgelijnd met hogels en gestut door overhoekse steunberen; groot spitsboogvenster onder doorlopende druiplijst en gedichte spitsboogdeur; aan aan de zuidzijde bekroond met kruisbloem; gedicht korfboogdeurtje.

Koor van drie en één blinde travee en driezijdige sluiting, eveneens geritmeerd door versneden steunberen; vensters zoals in het schip. Ten noorden van het koor: iets lagere Sacramentskapel (1546) van drie traveeën met driezijdige, blinde sluiting geheel geritmeerd door viervoudig versneden steunberen en spitsboogvensters onder doorlopende druiplijst. Ten zuiden, zogenaamd "Heilige Geestkapel" en sacristie: twee traveeën onder lessenaarsdak respectievelijk voorzien van breed spitsboogvenster met oorspronkelijke tracering en klein spitsboogvenstertje onder druiplijst met kruisbloem en rechthoekig venstertje. Eveneens ten zuiden van het koor en ten oosten van laatstgenoemde uitbreiding van 1708 (zie chronogram op latei van venster in de oostmuur "geMaeCkt In 't Jaer seVenthIen honDert aCht" en chronogram op arduinen steekboogomlijsting van het venster in de zuidmuur "Deo aC JoannI baptIsta saCrUM"); links met verweerde dakkapel onder driehoekig fronton en grafsteen uit het tweede kwart van de 17de eeuw; rechts gemarkeerd door korfboogdeurtje in kwarthol geprofileerde omlijsting met imposten en sluitsteen.

Interieur

Middenbeuk van de zijbeuken gescheiden door eenvoudige spitsboogarcade; zuilen met afgekante zijden op achtzijdige sokkel; onversierd kapiteel overgaand in achtzijdig dekblad. Vlak gehouden wanden en spitsboogvormige bovenvensters. Barok tongewelf geritmeerd door geblokte gordelbogen aansluitend bij de zware gekorniste kroonlijst op brede consoles; de boog bij de kruising draagt het jaartal 1772, jaar waarin het gewelf voorzien werd van de stucbekleding en -versiering. Zijbeuken onder bakstenen kruisribgewelf met zandstenen ribben en sleutel; ribben uitlopend in de kapiteelloze schalken die opgevangen worden door consoles ter halverhoogte van de zuid- en noordwand. Transept en koor overwelfd door bepleisterd spitstongewelf met geblokte gordelbogen zoals in schip en doorlopende kroonlijst. Het transept met eenvoudige opstand, bevat spitsboogvensters waarvan sommige blind. Koor geritmeerd door spitsboogvensters; in de zuidmuur een tudorboogdeurtje in neostijl naar de zuidelijke kapel. Vlak gehouden noordwand met sporen van vier gedichte bovenvensters en spitsboogarcade naar de sacramentskapel, eveneens onder tongewelf.

Mobilair

Rijke verzameling barokschilderijen onder meer drieluik ingewerkt in het hoofdaltaar, middenluik voorstellend: Aanbidding van de drie Wijzen, links Doop van Jezus en op de keerzijde Onthoofding van Heilige Johannes, en rechts Heilige Johannes op Pathmos en op keerzijde Heilige Johannes in kokende olie door P.P. Rubens; drieluik van Gaspar de Crayer voorstellend op middenluik Jezus ontmoet Veronica, links Heilige Norbertus die zijn opvolger aanduidt, rechts Visioen van Heilige Norbertus; verscheidene doeken van Lucas II Franchoys de Jonge, Willem Herreyns en de Vlaamse School.

Verscheidene 17de-eeuwse sculpturen, onder meer Onze-Lieve-Vrouw met kind van Nicolaas Van der Veken, Heilige Apostel Paulus en Heilige Apostel Petrus beiden van Jacob Voorspoel, twee geknielde slaven van witgeschilderd hout (uit het vierde kwart van de 17de eeuwd); twee 20ste-eeuwse beelden van Ferdinand Wijnants voorstellend Heilige Johannes Evangelist en Heilige Johannes de Doper.

Twee biechtstoelen van 1703 door Nicolaas Van der Veken. Voorts twee biechtstoelen uit het tweede kwart van de 17de en uit de 18de eeuw. Hoofdaltaar, preekstoel, doksaal en kerkmeesterbank ontworpen door Theodoor Verhaegen (18de-eeuws). Het orgel in Lodewijk XV-stijl naar ontwerp van T. Verhaegen en Pieter Valckx onderging vele aanpassingen.