Historiek en context

Gebouw in neo-Vlaamserenaissance-stijl op de hoek van Sint-Andriesplaats en Pachtstraat, opgetrokken door de Stad Antwerpen als Politiecommissariaat van de 4de Wijk, naar een ontwerp door stadsbouwmeester Pieter Dens uit 1876. De bouw begroot op elf maanden werd bij openbare aanbesteding in december 1876 voor een bedrag van 34.920 Belgische frank toegewezen aan de aannemer Frans Siebens uit de Korte Vlierstraat. Deze voerde de werken in 1877 uit.

Het gebouw is het vijfde van de negen politiecommissariaten die tussen 1875 en 1879, naar ontwerpen van Pieter Dens werden gerealiseerd. In functie als stadsbouwmeester sinds 1 juli 1863, nam zijn ambtsperiode een einde in 1884. In Antwerpen verrezen van zijn hand onder meer de verdwenen Vlaamse Schouwburg aan de Kipdorpbrug, het oude Slachthuis aan de Lange Lobroekstraat en een twaalftal scholen met als belangrijkste het Koninklijke Atheneum aan de Franklin Rooseveltplaats en de Middelbare Meisjesschool in de Lange Leemstraat. Waar een sobere, robuuste baksteenarchitectuur, het exclusieve gebruik van rondbogen, en het verzaken aan overtollige ornamenten zijn vroege ontwerpen kenmerkten, evolueerde zijn stijl vanaf midden jaren 1870 naar een meer decoratief, door de neorenaissance beïnvloed eclecticisme.

Het initiatief tot de bouw van de politiecommissariaten volgde op de nieuwe administratieve indeling van de stad Antwerpen in negen wijken in 1874. Eind 1873 was al het besluit genomen de politiecommissariaten in stadsgebouwen onder te brengen, middenin de verschillende wijken. Als eerste drie ontwierp Pieter Dens in 1875 de politiecommissariaten van de 5de Wijk in de Klappeistraat (later verbouwd), de 1ste Wijk aan de Sint-Paulusplaats, en de 6de Wijk in de Florisstraat. In 1876 volgde het ontwerp van de politiecommissariaten van de 9de Wijk in de Pierenbergstraat (gesloopt) en van de 4de Wijk aan de Sint-Andriesplaats, in 1877 van de politiecommissariaten van de 7de Wijk in de Bordeauxstraat en van de 8ste Wijk in de Paleisstraat, en ten slotte in 1878 van het politiecommissariaat van de 3de Wijk in de Everdijstraat (gesloopt) en van het Hoofdcommissariaat van de Politie aan de Suikerrui. De politiecommissariaten uit deze periode, en met name het Hoofdcommissariaat, behoren in Antwerpen tot de vroegste uitingen van de neo-Vlaamserenaissance in de openbare architectuur.

Architectuur

Het afgeschuinde hoekgebouw met een gevelbreedte van in totaal negen traveeën, omvat twee bouwlagen onder een zadeldak. De lijstgevel heeft een parement uit rood baksteenmetselwerk in kruisverband, met smeedijzeren sierankers, gebruik van witte natuursteen (Brauvilliers en Savonnière) voor speklagen, kozijnen, waterlijsten, balkons, borstweringen, consoles, ornamenten, dakvensters en oeil-de-boeufs, en blauwe hardsteen voor de plint, deuromlijsting, lekdrempels en erkerconsoles. Geleed door de puilijst legt de compositie de klemtoon op de afgeschuinde hoektravee met het portaal, die zich onderscheidt door een rechthoekige erker op voluutconsoles, en wordt bekroond door een octogonale lantaarntoren met koepeldak. Het rondboogportaal met waterlijst, imposten en sluitsteen wordt geflankeerd door geringde pilasters; de erker is versierd met een oculus in de borstwering en het wapen van de Stad Antwerpen als bekroning; de lantaarntoren is alternerend geopend door schouderboogvensters met balustrade en afgewerkt met een klassiek hoofdgestel. Zijrisalieten geaccentueerd door een ondiep balkon met consoles en geajoureerde borstwering, en bekroond door een dakvenster met voluten, sluitsteen en een gebogen fronton markeren beide gevelflanken. Verder beantwoordt de opstand aan een regelmatig ordonnantieschema, opgebouwd uit registers van kruiskozijnen, op de bovenverdieping met doorgetrokken borstwering. Deze zijn in de risalieten drieledig op de begane grond, en bekroond door voluutjes op de bovenverdieping; privé-portaal met tussendorpel uiterst rechts. Een klassiek hoofdgestel met architraaf en gekorniste houten kroonlijst op voluutconsoles vormt de gevelbeëindiging; oeil-de-boeuf met klauwstukken, sluitsteen en waterlijst op gestrekte uiteinden in de respectievelijke middentraveeën.

Volgens de bouwplannen omvat de begane grond drie kantoren voor agenten, adjuncten en de commissaris, met een vestibule op hoek. De twee rechter traveeën zijn voorbehouden aan de vestibule, de woonkamer en de keuken van de commissaris. Deze ambtswoning beschikt op de bovenverdieping over vijf kamers, en onder het dak over twee mansardes en drie zolders.